Bệnh Gaucher: Nhận biết dấu hiệu và cách điều trị

Khái quát về bệnh Gaucher là gì?

Bệnh Gaucher (đọc là go–SHAY) là một rối loạn di truyền hiếm gặp, xảy ra khi cơ thể thiếu enzyme glucocerebrosidase – loại enzyme có nhiệm vụ phân giải một dạng chất béo trong tế bào. Khi enzyme này không hoạt động đủ, chất béo sẽ tích tụ trong các mô và cơ quan, từ đó gây tổn thương và làm suy giảm chức năng của nhiều cơ quan quan trọng. Trong số đó, lách, gan và hệ xương là những cơ quan thường chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.

Hiện nay, y học phân loại bệnh Gaucher thành 3 thể bệnh chính, trong đó hơn 90% ca mắc rơi vào bệnh Gaucher type 1, thể bệnh không tổn thương thần kinh và cũng là dạng phổ biến nhất trên toàn thế giới.

Phương pháp điều trị chủ yếu tập trung vào mục tiêu giảm lượng chất béo tích tụ bằng cách:

• Bổ sung enzyme để tăng khả năng phân giải chất béo.
• Hoặc ức chế quá trình sản xuất chất béo ngay từ đầu.

Trong suốt quá trình điều trị, người bệnh cần được theo dõi định kỳ, bao gồm xét nghiệm máu, kiểm tra chức năng cơ quan và hình ảnh học để phát hiện sớm tổn thương mô cũng như đánh giá hiệu quả đáp ứng điều trị.

Bệnh Gaucher type 1 xuất hiện với tần suất cao hơn ở những người có nguồn gốc Do Thái Ashkenazi (người Do Thái Đông Âu và Trung Âu), do tần suất mang gene đột biến ở nhóm dân số này cao hơn so với cộng đồng chung.

Nguyên nhân gây ra bệnh Gaucher

Bệnh Gaucher là một rối loạn di truyền theo kiểu lặn autosomal

Bệnh Gaucher xuất phát từ tình trạng thiếu hụt enzyme glucocerebrosidase (GCase) – một enzyme cần thiết để phân giải chất béo glucocerebroside trong lysosome của tế bào. Khi GCase hoạt động kém hoặc không được sản xuất đủ, lượng glucocerebroside không được phân huỷ sẽ bắt đầu tích tụ trong các đại thực bào – vốn là những tế bào có chức năng “dọn dẹp” trong cơ thể.

Các đại thực bào chứa đầy chất béo này được gọi là tế bào Gaucher. Chúng có xu hướng tích tụ nhiều nhất tại gan, lách và tủy xương, từ đó gây ra phản ứng viêm, phì đại cơ quan và rối loạn chức năng ở nhiều hệ thống trong cơ thể.

Ngoài nguyên nhân cốt lõi là thiếu hụt enzyme do đột biến gen GBA1, nguy cơ mắc bệnh Gaucher còn tăng lên ở:

• Những người mang đột biến gen lặn từ bố mẹ (bệnh di truyền theo cơ chế autosomal recessive).
• Một số nhóm dân tộc, đặc biệt là người Do Thái Ashkenazi, có tỷ lệ mang đột biến gen cao hơn dân số chung.

Tóm lại, bệnh Gaucher là hậu quả trực tiếp của rối loạn chuyển hoá trong lysosome do thiếu enzyme GCase, dẫn đến tích tụ chất béo và tổn thương đa cơ quan theo thời gian.

Nhận biết các biểu hiện của bệnh Gaucher

Triệu chứng của bệnh Gaucher rất đa dạng và khác nhau ở mỗi người. Một số trường hợp chỉ biểu hiện nhẹ hoặc hầu như không có triệu chứng. Ngược lại, nhiều bệnh nhân có thể gặp phải các rối loạn nghiêm trọng, dẫn đến biến chứng nguy hiểm và thậm chí đe dọa tính mạng.

Bệnh Gaucher loại 1

Bệnh Gaucher type 1 có mức độ biểu hiện rất rộng, thường khởi phát từ thời thơ ấu đến tuổi thiếu niên, nhưng cũng có thể gặp ở bất kỳ độ tuổi nào.

Các vấn đề ảnh hưởng đến cơ quan nội tạng và hệ máu

Sự phình to của gan và lách, thường dẫn đến cảm giác đau hoặc khó chịu ở vùng bụng

• Phì đại các cơ quan: Lách và gan tăng kích thước do tích tụ glucocerebroside, khiến bụng to bất thường và đau tức. Lách to quá mức có thể phá hủy tiểu cầu, dẫn đến giảm tiểu cầu và tăng nguy cơ xuất huyết.
• Thiếu máu: Sự tích tụ lipid trong tủy xương làm cản trở quá trình tạo hồng cầu. Hạn chế số lượng hồng cầu dẫn tới thiếu oxy mô và gây ra tình trạng thiếu máu mạn tính.
• Rối loạn đông máu: Giảm tiểu cầu khiến người bệnh dễ bầm tím, chảy máu kéo dài hoặc chảy máu tự phát. Tình trạng này có thể xảy ra ngay cả sau các sang chấn nhẹ, phẫu thuật nhỏ hoặc chảy máu cam.
• Mệt mỏi: Do thiếu máu, cơ thể không nhận đủ oxy nên người bệnh thường xuyên mệt mỏi, uể oải và giảm sức chịu đựng.
• Vấn đề về phổi: Glucosylceramide tích tụ ở mô phổi gây khó thở, giảm khả năng trao đổi khí.

Các vấn đề ảnh hưởng đến xương

Xương bị ảnh hưởng khi lưu lượng máu và chất dinh dưỡng đến mô xương giảm. Người mắc bệnh Gaucher có thể gặp:

• Đau xương và khớp: Ít máu nuôi dưỡng làm tăng đau xương, đau khớp và hình thành các tổn thương viêm mạn tính.
• Hoại tử xương (hoại tử vô mạch): Tình trạng thiếu oxy lâu dài khiến mô xương bị phá vỡ, chết dần và dẫn đến hoại tử.
• Loãng xương và dễ gãy: Xương mất mật độ canxi, trở nên giòn và dễ bị gãy ngay cả khi chấn thương nhẹ.

Bệnh Gaucher loại 2

Bệnh nhân mắc bệnh Gaucher loại 2 kèm theo bệnh lý nội tạng biến đổi

Ghi chú: Bệnh nhân 21, 12 và 7 lần lượt có độ tuổi 4, 12 và 8. Bệnh nhân 21 và 12 có chung một alen mã hóa L444P. Bệnh nhân 7 có kiểu gen đồng hợp tử về các alen mã hóa L444P, ngoài ra không khác biệt so với trình tự tham chiếu.

Gaucher type 2 là dạng hiếm nhất nhưng tiến triển nhanh và nặng nhất.

• Bệnh gây thoái hóa nhanh chóng các tế bào tại thân não – nơi kiểm soát nhịp thở, vận động cơ và nhiều chức năng sống.
• Triệu chứng thường xuất hiện chỉ sau vài tháng sau sinh.
• Diễn tiến bệnh rất nhanh và đa số trẻ tử vong trong vòng 2 năm đầu đời.

Bệnh Gaucher loại 3

Gaucher type 3 có biểu hiện tương tự type 1 nhưng nặng hơn do xuất hiện các triệu chứng liên quan đến hệ thần kinh trung ương. Các triệu chứng thường bắt đầu từ thời thơ ấu và tiến triển dần theo thời gian. Bao gồm:

• Rối loạn vận động nhãn cầu
• Co cứng hoặc co thắt cơ
• Cơn co giật
• Giảm khả năng phối hợp vận động từ tuổi thiếu niên hoặc đầu tuổi trưởng thành
• Suy giảm trí nhớ và các chức năng nhận thức

Biến chứng của bệnh Gaucher

Biến chứng của bệnh Gaucher type 1 có thể ảnh hưởng đến nhiều cơ quan trong cơ thể và làm tăng nguy cơ mắc một số bệnh lý nghiêm trọng. Dưới đây là những biến chứng được ghi nhận trong các nghiên cứu y khoa:

• Nguy cơ mắc bệnh Parkinson: Người mắc Gaucher type 1 có tỷ lệ phát triển bệnh Parkinson cao hơn dân số chung. Điều đáng lưu ý là ngay cả những người chỉ mang một bản sao đột biến gen GBA – gen gây bệnh Gaucher – cũng có nguy cơ cao hơn đáng kể. Bên cạnh đó, nguy cơ xuất hiện sa sút trí tuệ thể Lewy, một rối loạn thần kinh liên quan đến sự lắng đọng bất thường của protein alpha-synuclein, cũng tăng lên ở nhóm bệnh nhân này.
• Nguy cơ ung thư: Bệnh Gaucher type 1 liên quan đến nguy cơ cao hơn của một số loại ung thư, đặc biệt là ung thư tủy xương (đa u tủy) và các bệnh lý ác tính về máu như lymphoma hoặc leukemia. Sự tích tụ glucocerebroside trong các mô có thể làm thay đổi môi trường vi mô và góp phần thúc đẩy sự phát triển của các bệnh lý ác tính này.
• Biến chứng khi mang thai: Ở phụ nữ mang thai mắc Gaucher, các triệu chứng như đau xương, mệt mỏi, thiếu máu hoặc các vấn đề về gan – lách có thể trở nên nghiêm trọng hơn do nhu cầu chuyển hóa tăng cao trong thai kỳ. Ngoài ra, nguy cơ băng huyết sau sinh cũng cao hơn vì bệnh Gaucher có thể ảnh hưởng đến chức năng tiểu cầu và quá trình đông máu. 

Xem thêm:

• Bệnh Parkinson là gì? Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán và điều trị
  

Điều trị bệnh Gaucher 

Với liệu pháp điều trị thường xuyên, bệnh Gaucher loại 1 có thể điều trị được. Việc điều trị bệnh Gaucher chỉ làm tăng nồng độ enzyme hoặc giảm lượng chất béo tích tụ trong cơ thể. Không có phương pháp điều trị nào cho tổn thương thần kinh do bệnh Gaucher loại 2 và 3 gây ra: 

Điều trị bệnh Gaucher loại 1

Liệu pháp enzym thay thế giúp cải thiện chức năng của gan và lách, giảm đau và cải thiện chất lượng cuộc sống

Liệu pháp thay thế enzyme (ERT): Người mắc bệnh Gaucher cần được điều trị bằng ERT thường xuyên (hai tuần một lần) để đạt được hiệu quả điều trị. Bác sĩ sẽ truyền enzyme qua tĩnh mạch ở cánh tay. Trong quá trình ERT, enzyme được đưa trực tiếp vào máu, từ đó có thể đến các cơ quan và xương. Sau đó, enzyme sẽ phân huỷ các chất béo để chúng không thể tích tụ. 

Liệu pháp giảm chất nền (SRT): Phương pháp điều trị này làm giảm các chất béo hoá học để chúng không thể tích tụ trong cơ thể bạn. Bạn dùng thuốc SRT bằng đường uống. Bạn phải tiếp tục dùng thuốc đều đặn để ngăn ngừa tổn thương cơ thể. 

Phẫu thuật: Việc cắt bỏ lá lách, còn gọi là phẫu thuật cắt lách có thể được sử dụng trong một số trường hợp như tiểu cầu trong máu thấp, đau bụng dữ dội hoặc các vấn đề khác liên quan đến lách to. 

Điều trị bệnh Gaucher loại 2 + 3 

Không có phương pháp điều trị nào có thể thay đổi tình trạng bệnh Gaucher loại 2. Phương pháp điều trị tập trung vào chăm sóc hỗ trợ và kiểm soát cơn đau. 

Bệnh Gaucher loại 3 có thể được điều trị bằng liệu pháp thay thế enzyme. Phương pháp điều trị này không ảnh hưởng đến sự tiến triển của bệnh trong não. 

Ghép tuỷ xương có thể được sử dụng cho những người mắc bệnh Gaucher loại 3 trước khi có bất kỳ dấu hiệu hoặc triệu chứng nào của bệnh não. 

Cách phòng tránh bệnh Gaucher 

Để phòng ngừa bệnh Gaucher, ngoài việc dùng thuốc thì cần phải có chế độ ăn uống lành mạnh, vận động thường xuyên, tránh căng thẳng và thay đổi lối sống khoẻ mạnh hơn. 

Một số biện pháp phòng ngừa bao gồm: 

• Điều trị đau nhức và mệt mỏi do tổn thương ở xương
• Uống thuốc giảm đau nếu quá đau nhức
• Thường xuyên rèn luyện sức khỏe bằng những bài tập phù hợp
• Nghỉ ngơi hợp lý, tránh làm việc quá sức
• Hạn chế làm những việc nặng
• Đi ngủ đúng giờ, ngủ đủ giấc. 

Kết luận 

Bệnh Gaucher tuy hiếm nhưng hoàn toàn có thể quản lý tốt nếu được phát hiện sớm và điều trị đúng phác đồ. Việc nhận diện kịp thời các triệu chứng đặc trưng, kết hợp thăm khám định kỳ và thực hiện xét nghiệm chuyên sâu sẽ giúp người bệnh hạn chế tổn thương cơ quan và cải thiện chất lượng sống. Các phương pháp điều trị hiện nay đã mở ra cơ hội giúp bệnh nhân Gaucher kiểm soát bệnh bền vững. Chủ động theo dõi sức khỏe chính là bước quan trọng để bảo vệ cơ thể khỏi những biến chứng khó lường mà căn bệnh này có thể gây ra.