Muỗi Aedes albopictus là gì? Đặc điểm nhận biết và phân bố

Muỗi Aedes albopictus là muỗi gì?

Muỗi Aedes albopictus (tên khoa học: Aedes (Stegomyia) albopictus, Skuse 1894) là một loài muỗi thuộc họ Culicidae, giống Aedes, phân giống Stegomyia. Trong các tài liệu khoa học, loài này còn được gọi với một số đồng danh như Stegomyia albopicta. Tên gọi phổ biến của chúng là “Asian tiger mosquito” (muỗi hổ châu Á) nhờ đặc điểm cơ thể có những vằn trắng đen nổi bật; ở Việt Nam thường gọi là muỗi vằn châu Á. 

Muỗi Aedes albopictus là vector truyền bệnh cho nhiều loại virus nguy hiểm

Aedes albopictus có nguồn gốc tại Đông Nam Á, ban đầu phân bố từ Madagascar kéo dài sang phía đông tới New Guinea, và phía bắc tới bán đảo Triều Tiên. Tuy nhiên, nhờ khả năng thích nghi mạnh mẽ, loài muỗi này đã lan rộng toàn cầu chỉ trong vài thập kỷ gần đây.

• Tại Mỹ: lần đầu được ghi nhận ở miền Nam Hoa Kỳ vào năm 1985.
• Tại châu Phi: xuất hiện ở Nigeria năm 2002.
• Tại châu Âu: đến năm 2007, Aedes albopictus đã được phát hiện tại 12 quốc gia, bao gồm Ý, Tây Ban Nha và lan nhanh ra các khu vực Địa Trung Hải.
• Khu vực khác: cũng được ghi nhận ở New Zealand, Đông Canada, cho thấy tốc độ lan truyền đáng lo ngại.

Nhờ khả năng sinh sản mạnh và thích ứng với nhiều điều kiện khí hậu khác nhau, muỗi Aedes albopictus hiện nay được coi là một trong những loài muỗi xâm lấn nguy hiểm nhất thế giới, đồng thời là vector truyền nhiều bệnh nguy hiểm cho con người.

Đặc điểm nhận biết muỗi Aedes albopictus

Hình thái và màu sắc đặc trưng

Ở mức hình thái học chi tiết dùng cho định danh chuẩn, các khóa định danh quốc tế mô tả: 

1. Lưng-ngực (scutum) mang một dải vảy trắng dọc giữa; 
2. Trên chân sau, mặt trước xương đùi có dải vảy trắng chạy dọc (thường thấy “đốm gối” trắng ở khớp), các đốt bàn chân có vòng trắng ở nền; 
3. Mặt lưng các đốt bụng có băng trắng ở nền mỗi đốt; 
4. Các đặc điểm vảy ở khiên ngực và vai ngực hỗ trợ phân biệt khi soi kính lúp/kính hiển vi. 

Những đặc trưng này được sử dụng trong các khóa ảnh định danh và tài liệu chuẩn của hệ thống phân loại WRBU/Smithsonian và được tóm tắt trong các dữ liệu thực địa (factsheet) khu vực.

Giai đoạn trứng và ấu trùng cũng có đặc điểm giúp nhận biết khi làm xét nghiệm/giám định côn trùng:

• Trứng A. albopictus hình thoi, nhỏ (~0,5 mm), màu đen, đầu sau nhọn hơn so với trứng A. aegypti; 
• Cấu trúc vi thể (vòng micropyle, bề mặt vỏ trứng) có khác biệt đủ để phân loại khi soi kính hiển vi quang học. 

Ở ấu trùng, các khóa ảnh cho thấy A. albopictus có hàng vảy “comb scales” sắp xếp một hàng, dạng gai thẳng, móc bên ngực yếu hoặc không rõ; trong khi A. aegypti có comb dạng “chĩa ba” (pitchfork-like) và móc bên ngực đen, rõ – những dấu hiệu này đặc biệt hữu ích khi giám sát lăng quăng.

Một số đặc điểm hỗ trợ khác khi quan sát thực địa và trong phòng thí nghiệm: Con đực có râu lông tơ rõ, phần miệng thích nghi hút mật; con cái râu thưa hơn – đây là dị hình giới tính phổ biến ở muỗi và giúp nhận biết giới tính, song không dùng để tách loài. 

Vòng đời của muỗi Aedes albopictus 

Ghi chú: 1. Trứng, 2. Ấu trùng, 3. Nhộng, 4. Muỗi trưởng thành. Muỗi trưởng thành nở ra từ nhộng trong khoảng từ 3 đến 4 ngày.

Tập tính sinh học

Khác với nhiều loài muỗi hoạt động về đêm, muỗi Aedes albopictus cực kỳ hung hãn và hoạt động mạnh vào ban ngày, đặc biệt là lúc sáng sớm và chiều tối. 

Chúng không cần những ao hồ lớn mới có thể sinh sản. Bởi chỉ cần bất kỳ vật chứa nào có thể đọng lại một lượng nước sạch nhỏ cũng có thể trở thành ổ sinh sản lý tưởng. Vì vậy, bạn cần cảnh giác với những lốp xe cũ, vỏ chai, máng nước, hộp xốp vứt ngoài trời, bình cắm hoá, hốc cây, kẽ lá vì muỗi có thể sinh đẻ ở đó. 

Phân biệt sự khác nhau giữa muỗi Aedes albopictus và Aedes aegypti 

Xem thêm:

• Sốt xuất huyết: Triệu chứng nhận biết sớm và cách phòng ngừa hiệu quả
  
• [Giải đáp] Sốt xuất huyết bị tiêu chảy do đâu? Cách xử lý dứt điểm
  

Phân bố muỗi Aedes albopictus trên thế giới và tại Việt Nam

Aedes albopictus là loài muỗi bản địa Đông Nam Á nhưng đã lan rộng sang phạm vi toàn cầu và được xếp vào nhóm các loài xâm lấn đáng lo ngại. Việc lan rộng chủ yếu với hoạt động của con người khiến loài này có mặt ở nhiều vùng khí hậu khác nhau. 

Phân bố toàn cầu

Từ vùng rừng ẩm Đông Nam Á, A.albopictus đã vươn ra khắp thế giới trong vài thập kỷ gần đây và hiện diện trên mọi châu lục trừ Nam Cực. Quá trình toàn cầu hoá này bắt đầu bùng nổ từ thập niên 1980 và tiếp tục mở rộng, trong đó châu Âu ghi nhận sự thiết lập rộng khắp các quốc gia EU/EEA (ví dụ như Áo, Bỉ, Bulgaria, Pháp, Đức, Hy Lạp, Hungary, Ý, Bồ Đào Nha, Romania, Tây Ban Nha,...) và ghi nhận rải rác ở một số nước khác (Czech, Bồ Đào Nha, Thuỵ Điển,...).

Phân bố tại Việt Nam

Theo dữ liệu khảo sát dọc trục Bắc – Nam cho thấy A.albopictus xuất hiện ở tất cả địa điểm nghiên cứu, khẳng định tính phổ biến toàn quốc. Loài này chiếm ưu thế ở miền Bắc (kể cả vùng núi) và trong các ổ nước tự nhiên hoặc ngoại vi nhà, trong khi A.aegypti thiên về đô thị miền Nam và các dụng cụ chứa nước trong nhà. Đây là mô thức phân bố, thay thế loài đã được lặp lại ở nhiều nghiên cứu trong nước. 

Ở góc độ y tế dự phòng, các viện chuyên ngành trong nước cũng xác nhận A.albopictus là một trong hai loài muỗi vằn phân bố rộng và có ý nghĩa dịch tễ ở Việt Nam. 

Nguy cơ y tế từ muỗi Aedes albopictus

Trước thông tin thế giới ghi nhận khoảng 240.000 ca nhiễm virus chikungunya và 90 ca tử vong tại 16 quốc gia, vùng lãnh thổ ở châu Mỹ, châu Phi, Châu Á và Châu Âu, các chuyên gia cho hay bệnh Chikungunya do muỗi Aedes albopictus truyền. 

Các triệu chứng của bệnh Chikungunya tương tự như triệu chứng của bệnh sốt xuất huyết và Zika, khiến bệnh dễ bị chẩn đoán sai và các quốc gia khó xác định chính xác số người bị nhiễm bệnh. 

Sốt Chikungunya sốt và gây đau khớp, thường làm suy nhược cơ thể kéo dài. Các triệu chứng khác bao gồm sưng khớp, đau đầu, đau cơ, buồn nôn, mệt mỏi và phát ban. 

Cách bảo vệ bản thân khỏi muỗi Aedes albopictus 

Biện pháp phòng ngừa muỗi Aedes albopictus hiệu quả

Để phòng ngừa bản thân khỏi muỗi Aedes Albopictus, bạn nên chủ động thực hiện các biện pháp sau: 

• Dọn dẹp nhà cửa sạch sẽ, thoáng mát. Thường xuyên thay nước bình hoa, đĩa lót chậu cây. Úp ngược những máng nước, lốp xe ở ngoài trời để không bị đọng nước. Đậy kín các dụng cụ chứa nước lớn (lu, bể, phuy);
• Mặc quần áo dài tay khi phải đi tới những nơi có cỏ cây rậm rạp. Sử dụng kem xua muỗi chứa DEET hoặc Picaridin lên vùng da hở. Khi ngủ cần mắc màn đầy đủ; 
• Sử dụng vợt điện, bình xịt diệt côn trùng, đèn bắt muỗi trong nhà; 
• Thực hiện các đợt phun hoá chất diệt muỗi cộng đồng. 

Kết luận

Muỗi Aedes albopictus không chỉ là một loài côn trùng thông thường mà còn là “tác nhân trung gian” của nhiều căn bệnh nguy hiểm ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng. Nhận biết đặc điểm hình thái và phân bố của loài muỗi này giúp mỗi người chủ động hơn trong việc phòng tránh, từ đó giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh. Chủ động tìm hiểu và áp dụng các biện pháp kiểm soát muỗi hiệu quả chính là chìa khóa để bảo vệ bản thân và gia đình khỏi những mối đe dọa tiềm ẩn