Bệnh Chikungunya là gì? Nguyên nhân và con đường lây truyền

Bệnh Chikungunya là bệnh gì?

Bệnh Chikungunya là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Chikungunya (CHIKV) gây ra – một loại virus thuộc nhóm alphavirus, họ Togaviridae. Virus này lây truyền từ người sang người qua trung gian là các loài muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus.

Muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus là hai loài muỗi nổi bật với vai trò vector truyền bệnh cho con người

Tên gọi "chikungunya" phát âm là “chik-un-gun-ya” bắt nguồn từ một ngôn ngữ ở châu Phi, có nghĩa là “uốn cong” – mô tả tư thế cong người thường thấy ở người bệnh do đau khớp nghiêm trọng. Mặc dù hiếm khi gây tử vong nhưng bệnh có thể gây ra các triệu chứng nghiêm trọng và di chứng suy nhược kéo dài. 

Phân bố và bùng phát bệnh Chikungunya

Phân bố địa lý của các dòng CHIKV trong giai đoạn 1952–2020 và các vectơ muỗi chính của chúng

Ghi chú: Các dòng CHIKV khác nhau được biểu thị bằng các ký hiệu màu riêng biệt. Bản đồ cũng hiển thị phân bố của các vectơ muỗi CHIKV chính. Các khu vực hiển thị màu hồng biểu thị phạm vi của muỗi Ae. aegypti , các khu vực hiển thị màu vàng biểu thị phạm vi của muỗi Ae. albopictus, và phạm vi của cả hai vectơ chính được biểu thị bằng màu cam.

Theo WHO, bệnh Chikungunya lần đầu tiên được ghi nhận tại Cộng hòa Thống nhất Tanzania vào năm 1952, sau đó nhanh chóng lan sang nhiều quốc gia khác thuộc châu Phi và châu Á. Những đợt bùng phát ở khu vực đô thị được ghi nhận lần đầu tại Thái Lan vào năm 1967 và ở Ấn Độ trong thập niên 1970.

Kể từ năm 2004, Chikungunya xuất hiện với tần suất cao hơn và phạm vi lây lan rộng hơn. Nguyên nhân được cho là do virus đã thích nghi để lây truyền hiệu quả hơn qua muỗi Aedes albopictus, đồng thời dịch bệnh xâm nhập vào những cộng đồng dân cư chưa có miễn dịch tự nhiên.

Hiện nay, Chikungunya đã được báo cáo tại hơn 110 quốc gia thuộc châu Á, châu Phi, châu Âu và châu Mỹ. Ở một số hòn đảo, quá trình lây truyền từng bị gián đoạn trong nhiều năm khi tỷ lệ lớn dân số đã mắc bệnh và hình thành miễn dịch cộng đồng. Tuy nhiên, tại các quốc gia có phần lớn dân số chưa từng nhiễm bệnh, virus vẫn tiếp tục lây lan mạnh.

Đáng chú ý, tất cả khu vực có sự hiện diện của muỗi Aedes aegypti hoặc Aedes albopictus đều có nguy cơ ghi nhận các ca lây truyền Chikungunya tại địa phương, khiến việc kiểm soát dịch bệnh trở nên khó khăn hơn.

Triệu chứng của bệnh sốt Chikungunya​ 

Bệnh sốt Chikungunya thường khởi phát triệu chứng sau khi người bệnh bị muỗi Aedes nhiễm virus đốt. Thời gian ủ bệnh dao động từ 2 đến 12 ngày, phổ biến nhất là trong khoảng 3 – 7 ngày.

Triệu chứng đặc trưng và phổ biến nhất của bệnh là sốt cao đột ngột kèm theo đau khớp. Mức độ nghiêm trọng có thể khác nhau ở từng bệnh nhân: có người chỉ gặp triệu chứng nhẹ dễ nhầm với các bệnh sốt virus thông thường, trong khi một số trường hợp lại diễn tiến nặng khiến việc sinh hoạt bị ảnh hưởng đáng kể.

Ngoài sốt và đau khớp, người bệnh có thể gặp thêm các biểu hiện khác như:

• Đau đầu âm ỉ hoặc dữ dội
• Đau cơ lan tỏa
• Sưng và cứng khớp
• Phát ban trên da
• Mệt mỏi kéo dài
• Buồn nôn hoặc khó chịu đường tiêu hóa

Các triệu chứng của bệnh thường xuất hiện đột ngột sau khoảng 3-7 ngày nhiễm virus

Thông thường, các triệu chứng của sốt Chikungunya kéo dài khoảng 7 ngày, sau đó phần lớn bệnh nhân hồi phục hoàn toàn. Tuy nhiên, ở một số trường hợp, đau khớp mạn tính có thể tồn tại nhiều tuần hoặc thậm chí vài tháng sau khi khỏi bệnh, đặc biệt ở người lớn tuổi hoặc người có bệnh lý nền về xương khớp.

Nguyên nhân gây bệnh sốt Chikungunya 

Bị muỗi nhiễm virus đốt sẽ khiến một người bị nhiễm virus. Virus lây lan qua vết muỗi đốt, chứ không phải từ người sang người qua dịch cơ thể hoặc tiếp xúc. Điều này có nghĩa là nếu bạn bị sốt chikungunya, bạn sẽ không lây bệnh cho người chăm sóc hoặc thành viên trong gia đình. 

Đã có báo cáo về việc các nhân viên y tế bị nhiễm virus sau khi tiếp xúc với máu của người nhiễm bệnh. Điều này có nghĩa là việc lây truyền qua đường máu là có thể nhưng hiếm gặp. 

Ai có khả năng mắc bệnh Chikungunya cao nhất?

Bất kỳ ai cũng có thể mắc bệnh Chikungunya nếu bị muỗi mang mầm bệnh đốt. Tuy nhiên, một số người có sức đề kháng yếu thường có nguy cơ bị bệnh cao hơn như trẻ sơ sinh, người có bệnh nền, người trên 65 tuổi,...

Nguy cơ mắc bệnh con có mối liên hệ với yếu tố môi trường sống như: 

• Mùa mưa, người sinh sống ở khu vực có nhiều vùng nước đọng – điều kiện thuận lợi để muỗi Aedes sinh sôi; 
• Người sống trong khu dân cư đông đúc, vệ sinh môi trường kém, tăng nguy cơ lây lan virus;
• Người di chuyển giữa các vùng dịch, di cư có thể góp phần mang virus đến những khu vực mới, tăng nguy cơ lây lan bệnh trong cộng đồng. 

Nguồn nước bị tồn đọng là môi trường thuận lợi để virus Chikungunya phát triển

Bệnh này có lây không? 

Sốt Chikungunya lây lan sang người qua vết muỗi đốt. Người nhiễm virus không thể lây truyền sang người khác qua dịch cơ thể như nước bọt, hắt hơi hoặc ho. Virus chỉ lây lan qua muỗi bị nhiễm bệnh. 

Nguy cơ một người truyền bệnh Chikungunya cho muỗi chưa bị nhiễm bệnh cao nhất vào tuần đầu tiên của bệnh. 

Xem thêm:

• Phân biệt sốt siêu vi và sốt xuất huyết: Nguyên nhân - Triệu chứng - Biến chứng
  

Biến chứng của bệnh chikungunya do muỗi đốt

Biến chứng phổ biến nhất của virus này là đau khớp mãn tính. Một số người cho biết họ bị đau trong nhiều tháng hoặc nhiều năm sau khi nhiễm chikungunya. 

Trẻ sơ sinh, người cao tuổi (65 tuổi trở lên) và những người mắc một số bệnh lý nhất định có nguy cơ gặp các biến chứng nghiêm trọng hơn do virus. Các bệnh lý này bao gồm:  

• Bệnh tiểu đường;
• Huyết áp cao; 
• Bệnh tim. 

Trường hợp tử vong do virus rất hiếm. Một số khác đã có báo cáo các triệu chứng về tim, mắt, thần kinh kéo dài sau khi đã khỏi bệnh. 

Chẩn đoán và điều trị bệnh sốt Chikungunya 

Việc chẩn đoán thông thường sẽ dựa trên các triệu chứng lâm sàng như sốt, đau khớp dữ dội là hai yếu tố gợi ý chính.

Ngoài ra, bác sĩ có thể chỉ định người bệnh thực hiện xét nghiệm máu: 

• Xét nghiệm RT – PCR có thể phát hiện virus trong tuần đầu tiên của bệnh.
• Xét nghiệm huyết thanh học (ELISA) tìm kháng thể IgM và IgG để xác nhận nhiễm bệnh ở giai đoạn sau. 

Hiện chưa có thuốc đặc trị cho bệnh Chikungunya, quá trình điều trị chủ yếu tập trung vào việc kiểm soát các triệu chứng và hỗ trợ hồi phục: 

Các loại thuốc giảm đau và hạ sốt như paracetamol có thể được sử dụng để làm giảm cơn sốt và đau nhức khớp

• Dùng thuốc giảm đau: Bác sĩ có thể chỉ định người bệnh dùng thuốc giảm đau và hạ sốt. Người bệnh cần nghiêm túc tuân thủ theo đúng hướng dẫn của bác sĩ. 
• Uống nhiều nước và bổ sung dinh dưỡng đầy đủ: Người bị bệnh thường bị mất nước do sốt cao và chán ăn. Thế nên, người bệnh cần uống nhiều nước mỗi ngày để giảm thiểu nguy cơ mất nước, hỗ trợ hạ sốt tự nhiên và thúc đẩy quá trình phục hồi. Chế độ dinh dưỡng đầy đủ giúp người bệnh tăng cường đề kháng, hồi phục sức khỏe. 
• Nghỉ ngơi điều độ: Trong giai đoạn sốt cao và đau nhức dữ dội, người bệnh cần được nghỉ ngơi, ngủ đủ giấc để giúp hệ miễn dịch hoạt động hiệu quả hơn. 

Cách phòng ngừa và kiểm soát bệnh Chikungunya 

Phòng ngừa và kiểm soát bệnh sốt chikungunya chủ yếu dựa trên hai nguyên tắc cốt lõi: giảm mật độ muỗi truyền bệnh và hạn chế tối đa nguy cơ bị muỗi đốt. Đây là những biện pháp then chốt không chỉ giúp ngăn chặn ca mắc mới mà còn giảm khả năng muỗi tiếp xúc với người đang trong giai đoạn nhiễm virus cấp tính – thời điểm dễ lây lan nhất.

Loại bỏ nơi muỗi sinh sản

Muỗi Aedes là tác nhân truyền bệnh chikungunya, sinh sản chủ yếu tại các khu vực nước đọng. Việc giảm tối đa các ổ nước này sẽ góp phần cắt giảm số lượng muỗi đáng kể. Các biện pháp được khuyến cáo gồm:

• Đổ bỏ toàn bộ nước đọng trong các vật chứa như đĩa lót chậu cây, bình hoa, xô, máng xối.
• Che đậy kín bể chứa hoặc hồ nước sinh hoạt để tránh muỗi vào đẻ trứng.
• Loại bỏ các vật dụng ngoài trời có thể tích nước mưa.
• Thu gom rác thải trong túi nhựa kín và chứa trong thùng có nắp.

Ngoài ra, có thể sử dụng thuốc diệt côn trùng để tiêu diệt muỗi trưởng thành và ấu trùng. Một số địa phương còn triển khai phun hóa chất diệt muỗi từ trên không khi có dịch bùng phát.

Phun thuốc diệt muỗi định kỳ để ngăn ngừa mầm bệnh Chikungunya phát triển

Ngăn ngừa muỗi đốt

Muỗi truyền bệnh chikungunya hoạt động mạnh vào ban ngày, đặc biệt vào sáng sớm và chiều tối, nhưng vẫn có thể đốt vào ban đêm. Để bảo vệ bản thân, bạn nên:

• Mặc quần áo dài tay và che kín da khi ra ngoài.
• Ưu tiên quần áo được xử lý bằng permethrin – một hóa chất chống côn trùng.
• Sử dụng thuốc chống muỗi trên da và quần áo.
• Đảm bảo nhà ở kín bằng cửa, cửa sổ có lưới chống muỗi.
• Ngủ trong màn chống muỗi, đặc biệt nếu ngủ vào ban ngày ở vùng có dịch.
• Khi ở ngoài trời lâu, hãy đeo khẩu trang, kết hợp găng tay hoặc thuốc chống muỗi.
• Tránh du lịch đến khu vực đang có dịch chikungunya.

Lưu ý đặc biệt với người mắc bệnh

Nếu đã nhiễm chikungunya, bạn cần chủ động phòng tránh muỗi đốt trong tuần đầu tiên – giai đoạn virus tồn tại nhiều trong máu và dễ lây sang muỗi, từ đó truyền cho người khác.

Tiêm vắc-xin phòng bệnh

Bên cạnh các biện pháp trên, tiêm vắc-xin là phương án đáng cân nhắc, nhất là với người chuẩn bị đi đến vùng dịch. Hiện nay, một loại vắc-xin phòng chikungunya đã được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) phê duyệt năm 2023, dành cho người từ 18 tuổi trở lên.

Kết luận

Chikungunya không chỉ là một bệnh truyền nhiễm đơn thuần mà còn tiềm ẩn nguy cơ bùng phát thành dịch nếu không được kiểm soát. Việc nắm rõ nguyên nhân gây bệnh và cách virus lây lan sẽ giúp mỗi người nâng cao cảnh giác, thực hiện các biện pháp phòng ngừa hiệu quả và bảo vệ bản thân khi ở vùng có dịch.