Hội chứng Lesch – Nyhan: Vì sao trẻ mắc bệnh có xu hướng tự gây hại?

Hội chứng Lesch – Nyhan là gì?

Hội chứng Lesch–Nyhan là một rối loạn di truyền hiếm gặp, xảy ra khi cơ thể thiếu hụt enzyme hypoxanthine-guanine phosphoribosyltransferase (HPRT). Enzyme này giữ vai trò quan trọng trong quá trình tái tạo purine – thành phần cấu tạo ADN và ARN. Khi HPRT bị thiếu hoặc mất hoàn toàn, purine không được tái sử dụng mà chuyển hóa thành axit uric, khiến nồng độ axit uric trong máu tăng cao và gây tổn thương nhiều cơ quan.

Tình trạng này thường dẫn đến biểu hiện bất thường ở hệ thần kinh – cơ, rối loạn vận động, giảm khả năng nhận thức và các triệu chứng lâm sàng liên quan đến tăng axit uric.

Dựa trên mức độ nặng của bệnh, hội chứng Lesch–Nyhan được chia thành 3 dạng chính:

• Dạng cổ điển: Chiếm khoảng 70% trường hợp. Bệnh nhân thường có các biểu hiện điển hình như hành vi tự gây thương tích, tăng trương lực cơ, thiểu năng trí tuệ và các dấu hiệu liên quan đến bệnh gút do tăng axit uric.
• Dạng giảm nhẹ: Mức độ bệnh ít nghiêm trọng hơn so với dạng cổ điển. Người mắc thường có thiểu năng trí tuệ mức độ nhẹ, dấu hiệu gút nhẹ và hành vi tự gây thương tích có thể ít gặp hơn.
• Dạng nghiêm trọng: Xuất hiện sớm, thường phát hiện ở trẻ nhỏ hoặc trẻ vị thành niên. Biểu hiện nổi bật bao gồm co cứng cơ, tổn thương hệ thần kinh, thiểu năng trí tuệ và hành vi tự làm hại bản thân ở mức độ nặng.

Hội chứng Lesch–Nyhan còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như:

• Hội chứng tự làm hại bản thân do rối loạn vận động
• Bệnh gút ở trẻ em
• Hội chứng tăng axit uric máu ở trẻ
• Hội chứng Kelley–Seegmiller
• Thiếu hụt toàn phần HPRT
• Tăng axit uric máu liên kết nhiễm sắc thể X

Hội chứng Lesch–Nyhan thường gặp ở bé trai, có thể có xu hướng tự làm tổn thương bản thân, như cắn môi hoặc tay

Hội chứng Lesch–Nyhan là bệnh di truyền lặn liên kết nhiễm sắc thể X, nghĩa là chủ yếu ảnh hưởng đến trẻ trai và rất hiếm gặp ở trẻ gái (trừ các trường hợp bất thường nhiễm sắc thể).

Đây là một rối loạn cực kỳ hiếm với tỷ lệ gặp vào khoảng 1/380.000 người, và được mô tả lần đầu vào năm 1964.

Nguyên nhân và yếu tố rủi ro gây ra hội chứng Lesch – Nyhan là gì?

Hội chứng Lesch–Nyhan xuất hiện khi gen HPRT1 bị đột biến, khiến cơ thể không thể sản xuất đủ enzym HGPRT (hypoxanthine-guanine phosphoribosyltransferase) – một enzyme quan trọng trong quá trình tái chế purin. Khi enzyme này suy giảm, quá trình trao đổi chất bị gián đoạn, dẫn đến tích tụ axit uric trong máu và nước tiểu, từ đó gây ra hàng loạt biểu hiện đặc trưng của bệnh.

Đột biến HPRT1 chủ yếu xảy ra trên nhiễm sắc thể X, vốn là một trong hai nhiễm sắc thể quyết định giới tính. Ở nữ giới, do có hai nhiễm sắc thể X, bệnh chỉ xuất hiện khi cả hai NST X đều mang đột biến, điều này rất hiếm gặp. Đây là lý do vì sao tỷ lệ Lesch–Nyhan ở nữ thấp hơn đáng kể so với nam.

Trong khi đó, nam giới mang cặp nhiễm sắc thể XY, nên chỉ cần một nhiễm sắc thể X bị đột biến là đủ để bệnh biểu hiện rõ ràng. Vì vậy, Lesch–Nyhan gần như chủ yếu xảy ra ở nam giới.

Các triệu chứng của hội chứng Lesch – Nyhan là gì?

Hội chứng Lesch–Nyhan ảnh hưởng đồng thời đến trí tuệ, khả năng vận động và hành vi của trẻ. Nguyên nhân chính là do cơ thể thiếu enzyme HPRT, dẫn đến rối loạn chuyển hóa purine, tăng axit uric và tác động lên hệ thần kinh trung ương. Một trong những biểu hiện sớm nhất ở trẻ là khả năng kiểm soát vận động kém, trẻ chậm biết lẫy, chậm ngồi hoặc gặp khó khăn trong việc phối hợp các cử động.

Ở giai đoạn trẻ còn bú mẹ (từ sơ sinh đến dưới 12 tháng tuổi), đôi khi cha mẹ có thể phát hiện tinh thể màu cam trong tã, là dấu hiệu của lượng axit uric tiết ra quá mức. Tuy vậy, phần lớn trẻ chỉ bắt đầu biểu hiện triệu chứng rõ ràng hơn từ khoảng 4 tháng tuổi trở lên.

Dưới đây là các nhóm triệu chứng phổ biến nhất:

Làm hại bản thân và người khác

Các triệu chứng tự làm hại bản thân ở LND

Tự gây thương tích là triệu chứng đặc trưng nhất của hội chứng Lesch–Nyhan và thường xuất hiện sau khi trẻ mọc răng. Hành vi này mang tính không kiểm soát, lặp lại và rất khó can thiệp nếu không có hỗ trợ chuyên môn.

Các hành vi tự gây hại thường xuất hiện gồm:

• Đập đầu hoặc đập tay, chân vào đồ vật;
• Cắn môi, cắn ngón tay hoặc cắn má;
• Chọc hoặc làm tổn thương vùng mắt.

Một số trẻ còn có xu hướng gây tổn thương cho người xung quanh, thể hiện qua hành động hoặc lời nói như đánh, véo, túm kéo, khạc nhổ hoặc la hét xúc phạm, dù bản thân trẻ không có chủ ý muốn làm điều xấu.

Các vấn đề về cơ và vận động

Do bất thường trong điều hòa dopamine ở hệ thần kinh trung ương, trẻ mắc Lesch–Nyhan gặp nhiều rối loạn vận động. Những biểu hiện này có thể kéo dài và ảnh hưởng lớn đến khả năng sinh hoạt hằng ngày.

Các triệu chứng vận động điển hình bao gồm:

• Cử động lặp đi lặp lại ở tay hoặc chân;
• Khó kiểm soát động tác cơ bản như bò, đi hoặc tự ăn;
• Khó nuốt (dysphagia);
• Phản xạ tăng mạnh;
• Cong lưng hoặc co thắt cơ đột ngột;
• Cử động không chủ ý, bao gồm rối loạn trương lực hoặc biểu cảm khuôn mặt bất thường;
• Co giật, rung lắc, vận động vặn xoắn kiểu múa vờn;
• Các động tác giật nhanh (múa giật);
• Cơ cứng khiến việc di chuyển khó khăn;
• Khó nói, nói chậm hoặc nói lắp.

Các vấn đề về sức khỏe

Ngoài ảnh hưởng đến thần kinh – hành vi, trẻ mắc hội chứng Lesch–Nyhan còn gặp nhiều vấn đề sức khỏe liên quan đến tăng axit uric và rối loạn chuyển hóa.

Các tình trạng thường gặp gồm:

• Sỏi bàng quang;
• Sỏi thận hoặc suy giảm chức năng thận;
• Bệnh gout do tích tụ axit uric;
• Thiếu máu hồng cầu to do thiếu vitamin B12;
• Nôn ói kéo dài hoặc tái phát nhiều lần.

Các vấn đề học tập

Hội chứng Lesch–Nyhan có thể ảnh hưởng đến khả năng nhận thức ở nhiều mức độ khác nhau. Một số trẻ có thể chậm phát triển trí tuệ, trong khi số khác chỉ gặp hạn chế ở các kỹ năng học tập cụ thể.

Những khó khăn thường gặp:

• Trí nhớ giảm, khả năng tập trung ngắn;
• Khó thực hiện các nhiệm vụ cần lên kế hoạch hoặc xử lý nhiều bước liên tiếp.

Xem thêm:

• Sỏi bàng quang: Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị
  

Cách điều trị hội chứng Lesch – Nyhan 

Hiện nay, hội chứng Lesch – Nyhan vẫn chưa có phương pháp chữa khỏi hoàn toàn. Tuy nhiên, việc kết hợp thuốc và các biện pháp can thiệp hỗ trợ có thể giúp giảm triệu chứng, hạn chế biến chứng và nâng cao chất lượng sống cho người bệnh.

Sử dụng thuốc

Một số nhóm thuốc thường được chỉ định nhằm kiểm soát các biểu hiện đặc trưng của bệnh, bao gồm:

• Allopurinol: Giúp giảm nồng độ axit uric trong máu và nước tiểu – một trong những vấn đề sinh hóa điển hình của hội chứng Lesch – Nyhan. Thuốc giúp phòng ngừa hình thành sỏi uric, dù không có tác động lên các triệu chứng thần kinh – hành vi.
• Benzodiazepine (như diazepam): Được dùng để giảm co cứng cơ, giật cơ hoặc các rối loạn vận động liên quan đến bệnh.
• Baclofen: Có tác dụng giảm tình trạng tăng trương lực cơ và phần nào hỗ trợ kiểm soát các hành vi bất thường, giúp người bệnh dễ vận động và sinh hoạt hơn.

Tán sỏi

Phương pháp tán sỏi thường được áp dụng khi bệnh nhân xuất hiện sỏi thận hoặc sỏi đường tiết niệu, vốn dễ phát triển do tăng axit uric kéo dài. Các kỹ thuật phổ biến gồm:

• Tán sỏi bằng sóng xung kích ngoài cơ thể (ESWL)
• Tán sỏi bằng laser nội soi

Hai phương pháp này giúp phá nhỏ sỏi, tạo điều kiện để sỏi được đào thải tự nhiên, hạn chế đau và giảm nguy cơ tổn thương đường tiết niệu.

Trị liệu phục hồi chức năng

Các chương trình vật lý trị liệu và phục hồi chức năng đóng vai trò quan trọng trong việc:

• Cải thiện khả năng vận động và phối hợp cơ
• Giảm co cứng và tăng trương lực cơ
• Hỗ trợ người bệnh duy trì các hoạt động sinh hoạt hằng ngày

Việc trị liệu cần được thực hiện sớm và duy trì lâu dài để tối ưu hiệu quả.

Lưu ý về phòng ngừa

Hội chứng Lesch – Nyhan không thể phòng tránh, vì nguyên nhân bắt nguồn từ đột biến gen di truyền liên quan đến nhiễm sắc thể X trong quá trình hình thành thai nhi. Tuy nhiên, trong một số trường hợp có nguy cơ cao, xét nghiệm trước sinh hoặc tư vấn di truyền có thể được thực hiện để phát hiện đột biến gen HPRT1 gây bệnh.

Kết luận 

Hành vi tự gây hại ở trẻ mắc hội chứng Lesch – Nyhan xuất phát từ nguyên nhân sinh học rõ ràng, không phải lỗi do giáo dục hay nuôi dạy. Nhận thức đúng về cơ chế của bệnh giúp phụ huynh và bác sĩ đưa ra chiến lược chăm sóc và can thiệp hiệu quả, từ kiểm soát hành vi, hỗ trợ tâm lý đến điều trị y tế.