Sán dây và 8 dấu hiệu cảnh báo sớm dễ bị bỏ qua

Khái quát chung về sán dây 

Sán dây (tên khoa học: Cestoda) là một lớp ký sinh trùng thuộc ngành giun dẹp (Platyhelminthes), sống chủ yếu trong đường tiêu hóa của động vật có xương sống, bao gồm cả người. 

Đặc điểm dịch tễ học của sán dây được xác định qua nhiều yếu tố liên quan đến phân bố địa lý, điều kiện vệ sinh, thói quen ăn uống và các yếu tố xã hội – môi trường. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), nhiễm sán dây, đặc biệt là sán dây lợn (Taenia solium) và sán dây bò (Taenia saginata), phổ biến ở các khu vực đang phát triển, nơi điều kiện vệ sinh kém và việc tiêu thụ thịt chưa được nấu chín vẫn còn phổ biến. Các vùng có tỷ lệ nhiễm cao tập trung chủ yếu ở châu Phi hạ Sahara, Đông Nam Á và châu Mỹ Latinh.

Tại Việt Nam, các nghiên cứu dịch tễ học cho thấy tỷ lệ nhiễm sán dây có xu hướng cao ở vùng nông thôn, miền núi, đặc biệt là ở các tỉnh như Sơn La, Lai Châu, Hà Giang, nơi người dân còn thói quen ăn tiết canh, nem chua sống, thịt tái hoặc thịt lợn chưa nấu chín kỹ. Một nghiên cứu công bố trên Tạp chí Y học Dự phòng Việt Nam năm 2022 cho thấy, tỷ lệ nhiễm sán dây ở một số địa phương miền núi phía Bắc có thể lên tới 5–10% dân số trong các nhóm nguy cơ.

Cấu tạo của sán dây như thế nào? 

Hình ảnh sơ lược cấu tạo của sán dây 

Ghi chú: 

• Head: Đầu sán 
• Hooks: Móc bám 
• Sucker: Giác mút
• Section: Đốt sán trưởng thành
• Eggs: Trứng sán 

Cơ thể sán dây có hình dạng dài, dẹp và phân đốt; có thể dài từ vài milimet đến hàng mét tùy loài. Một con sán dây trưởng thành bao gồm 3 phần chính: đầu (scolex), cổ và chuỗi các đốt (proglottids). Phần đầu thường có giác hút hoặc móc giúp bám vào thành ruột non của vật chủ, trong khi các đốt phía sau chứa cơ quan sinh sản, giúp sán dây sinh sản bằng cách phóng thích trứng qua phân của vật chủ. Điều đặc biệt là sán dây không có hệ tiêu hóa; chúng hấp thu chất dinh dưỡng trực tiếp từ ruột vật chủ thông qua bề mặt cơ thể. 

Chiều dài của sán dây là bao nhiêu?

Chiều dài của sán dây phụ thuộc vào loài, nhưng nói chung, sán dây trưởng thành có thể dài từ vài milimet đến hơn 10 mét. Dưới đây là chiều dài cụ thể của một số loài thường gặp ở người:

• Sán dây bò (Taenia saginata): có thể dài từ 4 đến 12 mét, cá biệt có thể lên đến 25 mét.
• Sán dây lợn (Taenia solium): thường dài khoảng 2 đến 7 mét.
• Sán dây cá (Diphyllobothrium latum): có thể đạt dài hơn 10 mét, là một trong những loài sán dây dài nhất có thể nhiễm ở người.
• Sán dây lùn (Hymenolepis nana): là loài sán nhỏ nhất, thường chỉ dài 15–40 mm (1,5 đến 4 cm).

Sán dây ký sinh ở đâu? 

Những nơi mà sán dây có thể ký sinh bao gồm:

• Ruột non của người - đối với sán dây trưởng thành; 
• Ở một số động vật có vú như lợn, trâu, bò, dê, thỏ, chó mèo, người,....- đối với ấu trùng sán dây lợn; 
• Ở trong ruột non của người hoặc loài thú ăn cá như mèo, chó, cáo, gấu - đối với sán dây cá. 

Con đường truyền bệnh của sán dây

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), sán dây chủ yếu lây truyền qua đường tiêu hóa, khi con người ăn phải ấu trùng hoặc trứng sán có trong thực phẩm bị nhiễm, đặc biệt là thịt lợn, thịt bò chưa được nấu chín kỹ. Trong cơ thể người, trứng hoặc ấu trùng phát triển thành sán trưởng thành và cư trú chủ yếu trong ruột non, từ đó tiếp tục sinh sản và thải trứng ra ngoài theo phân, tạo điều kiện cho chu kỳ lây nhiễm tiếp theo.

Một con đường khác là tự nhiễm, xảy ra khi người bệnh không rửa tay sau khi đi vệ sinh, vô tình đưa trứng sán từ hậu môn trở lại miệng, gây nhiễm lặp lại. Ngoài ra, trứng sán có thể tồn tại trong môi trường bên ngoài (đất, nước, rau sống) và lây lan gián tiếp qua bàn tay bẩn, dụng cụ ăn uống hoặc ruồi nhặng, làm trung gian đưa mầm bệnh vào cơ thể người.

Đối tượng có nguy cơ cao bị sán dây 

Hình ảnh sán dây ở người sau khi được lấy ra

Những nhóm người có nguy cơ cao bị nhiễm sán dây, bao gồm:

• Người có thói quen ăn thịt sống hoặc nấu đồ ăn chưa chín kỹ;
• Người sinh sống hoặc đi du lịch tới những khu vực có tỷ lệ lây nhiễm cao/thiếu thốn nước sạch, chất lượng đời sống bị hạn chế; 
• Người làm những công việc liên quan tới động vật. Chẳng hạn như người bán thịt, nông dân, bác sĩ thú y; 
• Người có hệ miễn dịch yếu, kém; 
• Trẻ em.

Tham khảo:

• Ấu trùng sán lợn: Nguyên nhân, triệu chứng, biến chứng và phương pháp điều trị

Tác nhân dẫn đến hình thành sán dây  

Có ba con đường phổ biến dẫn đến sự hình thành và phát triển của sán dây trong cơ thể người:

1. Ăn thực phẩm nhiễm ấu trùng hoặc trứng sán dây: Đây là nguyên nhân hàng đầu. Người có thể nhiễm sán dây khi ăn phải thịt bò, thịt lợn hoặc cá chưa được nấu chín kỹ, trong đó có chứa ấu trùng sán. Ví dụ, sán dây bò (Taenia saginata) hoặc sán dây lợn (Taenia solium) thường truyền qua việc tiêu thụ thịt sống hoặc tái.
2. Tiêu hóa trứng sán từ môi trường ô nhiễm: Trứng sán có thể được bài tiết qua phân người nhiễm, sau đó lây lan vào môi trường, đặc biệt là nguồn nước và đất. Nếu người khỏe mạnh ăn rau sống hoặc uống nước chưa tiệt trùng, có thể vô tình nuốt phải trứng sán, dẫn đến nhiễm ấu trùng.
3. Vệ sinh cá nhân kém hoặc môi trường sống không đảm bảo: Những khu vực thiếu điều kiện vệ sinh, nơi không có hệ thống xử lý phân hợp lý, là môi trường thuận lợi cho trứng sán tồn tại và lây lan. Người dân sống trong những khu vực này dễ bị tái nhiễm nếu không có kiến thức hoặc ý thức phòng tránh.

Sán dây có vòng đời phức tạp, bao gồm vật chủ trung gian (gia súc, cá) và vật chủ chính (người). Khi vào cơ thể người, ấu trùng phát triển thành con trưởng thành trong ruột non, hấp thụ chất dinh dưỡng và tiếp tục sinh sản, gây ra những hậu quả sức khỏe nếu không được phát hiện và can thiệp.

8 dấu hiệu cảnh báo của bệnh sán dây 

Mặc dù nhiều trường hợp không có triệu chứng rõ ràng, nhưng khi sán phát triển trong cơ thể, người bệnh có thể gặp phải nhiều dấu hiệu cảnh báo. Dưới đây là những dấu hiệu nhận biết nhiễm sán dây, được phân chia theo từng biểu hiện cụ thể:

Đau bụng do sán di chuyển từ ruột non qua ruột già có thể cọ xát vào van hồi kết

• Đau bụng và rối loạn tiêu hóa: Đây là một trong những dấu hiệu phổ biến nhất của nhiễm sán dây. Cơn đau thường là đau nhói từng cơn hoặc kéo dài, hoặc bị rối loạn tiêu hóa như tiêu chảy, buồn nôn, đầy hơi và chướng bụng. Những triệu chứng này thường do sự hiện diện của sán trong ruột, gây kích thích và cản trở chức năng tiêu hóa bình thường.
• Mệt mỏi và suy nhược cơ thể kéo dài: Điều này xảy ra do sán hấp thụ chất dinh dưỡng từ thức ăn của người bệnh, dẫn đến thiếu hụt năng lượng và các chất cần thiết cho cơ thể hoạt động bình thường.
• Giảm cân không rõ nguyên nhân: Một dấu hiệu khác của nhiễm sán dây là giảm cân không rõ nguyên nhân, mặc dù chế độ ăn uống không thay đổi. Sự giảm cân này là kết quả của việc sán tiêu thụ một phần lớn chất dinh dưỡng từ thức ăn, khiến cơ thể không nhận đủ năng lượng cần thiết.
• Xuất hiện các đoạn sán trong phân: Dấu hiệu rõ ràng này chính là cách dễ nhận thấy sự xuất hiện của sán dây. Những đoạn sán này có thể trông giống như các hạt gạo nhỏ, trắng và có thể di chuyển. Sự hiện diện của chúng trong phân là một chỉ báo rõ ràng về sự nhiễm sán dây và cần được kiểm tra y tế ngay lập tức. 
• Co giật và các vấn đề thần kinh: Trong một số trường hợp, đặc biệt là khi nhiễm sán dây lợn (Taenia solium), ấu trùng sán có thể di chuyển đến não và gây ra bệnh ấu trùng sán lợn thần kinh (neurocysticercosis). Điều này có thể dẫn đến các triệu chứng nghiêm trọng như co giật, đau đầu, chóng mặt và thậm chí là các vấn đề về thị lực hoặc trí nhớ.
• Ngứa hậu môn và rối loạn giấc ngủ: Người nhiễm sán dây có thể trải qua cảm giác ngứa ngáy ở vùng hậu môn, đặc biệt là vào ban đêm. Điều này có thể gây rối loạn giấc ngủ, khiến người bệnh cảm thấy khó chịu và mệt mỏi vào ban ngày. 
• Thay đổi thói quen ăn uống: Nhiễm sán dây có thể dẫn đến thay đổi trong thói quen ăn uống, chẳng hạn như cảm giác thèm ăn liên tục hoặc ngược lại, mất cảm giác thèm ăn. Những thay đổi này là do sán ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa và hấp thụ chất dinh dưỡng của cơ thể. 
• Phản ứng dị ứng và nổi mẩn da: Một số người nhiễm sán dây có thể phát triển các phản ứng dị ứng, bao gồm nổi mẩn đỏ, ngứa và phát ban trên da. Những phản ứng này là kết quả của hệ thống miễn dịch phản ứng với sự hiện diện của ký sinh trùng trong cơ thể. 

Cách điều trị sán dây 

Nguyên tắc điều trị sán dây là cần điều trị sớm, đủ liều và sử dụng thuốc đặc hiệu. Đối với những trường hợp chống chỉ định bao gồm phụ nữ có thai, người mắc các bệnh lý cấp tính hoặc suy tim, suy thận, suy gan, bệnh tâm thần,...người có cơ địa dị ứng với thành phần của thuốc. 

Điều trị sán dây trưởng thành (có thể dùng 1 trong 2 loại thuốc sau)

• Praziquantel viên nén 600mg liều 15–20 mg/kg, uống sau khi ăn 1 giờ;
• Niclosamide viên nén 500mg liều 5–6 mg/kg, uống lúc đói, sau 2 giờ tẩy Magie sulphat 30mg. Uống nhiều nước. 

Điều trị nang sán (chỉ áp dụng với các bệnh viện từ tuyến huyện trở lên)

• Praziquantel viên nén 600mg liều mg/kg/lần, ngày 2 lần uống trong khoảng 10 ngày, chia thành 2–3 đợt, mỗi đợt cách nhau 10–20 ngày; 
• Albendazole 7,5mg/kg/lần, ngày 2 lần uống trong 30 ngày, chia thành 2–3 đợt, mỗi đợt cách nhau từ 10–20 ngày. Trước khi uống thuốc này cần tẩy sán trưởng thành bằng Praziquantel liều duy nhất từ 15–20mg/kg. 

Biện pháp phòng tránh sán dây

Chế biến và nấu chín kỹ thịt ở nhiệt độ tối thiểu là 66 độ C để tiêu diệt ấu trùng hoặc trứng

• Tuyên truyền giáo dục sức khỏe cho người dân về tác hại và con đường truyền nhiễm của bệnh sán dây để có thể chủ động phòng chống dịch;
• Vệ sinh cá nhân sạch sẽ để phòng bệnh; 
• Rửa tay bằng xà phòng và nước trong ít nhất 20 giây trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh hoặc chế biến thực phẩm;
• Không nên ăn thịt tái hoặc chưa được nấu chín;
• Ăn rau quả sống phải được rửa sạch dưới vòi nước; 
• Quản lý và xử lý nguồn phân tươi hợp lý, hạn chế nguy cơ mầm bệnh phát triển ở ngoài môi trường; 
• Tẩy giun/sán định kỳ 6 tháng/lần để phòng ngừa nhiễm bệnh;

Nếu nhận thấy có những dấu hiệu bất thường hãy tới ngay. với cơ sở y tế gần nhất để được hỗ trợ. Quý khách có thể liên hệ với Bệnh viện Đa khoa Phương Đông qua hotline 1900 1806 để được tư vấn và hỗ trợ đặt lịch thăm khám sớm nhất. 

Kết luận 

Việc bỏ sót những dấu hiệu ban đầu của sán dây có thể khiến quá trình điều trị trở nên phức tạp và làm tăng nguy cơ biến chứng như thiếu máu, rối loạn hấp thu hoặc tổn thương các cơ quan nội tạng. Vì vậy, hiểu rõ và chủ động lắng nghe cơ thể là cách tốt nhất để bảo vệ sức khỏe trước sự xâm nhập âm thầm của ký sinh trùng. Nếu bạn đang gặp phải bất kỳ triệu chứng nào kể trên, đừng ngần ngại tìm đến cơ sở y tế để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.