Tuyến tụy và bệnh tiểu đường: Hiểu đúng để kiểm soát đường huyết tốt hơn

Tuyến tụy là gì? Vai trò của tuyến tụy trong kiểm soát đường huyết

Tuyến tụy là một cơ quan thuộc hệ tiêu hóa, nằm sâu trong khoang bụng, phía sau dạ dày và gần tá tràng. Dù có kích thước nhỏ, tuyến tụy lại đảm nhiệm hai chức năng sống còn đối với cơ thể: tiêu hóa thức ăn và điều hòa đường huyết.

Cấu tạo của tuyến tuỵ

Tuyến tụy gồm hai phần chức năng chính:

• Chức năng ngoại tiết: Tuyến tụy sản xuất các enzyme tiêu hóa như amylase, lipase và protease – giúp phân giải tinh bột, chất béo và protein trong thực phẩm để cơ thể hấp thu dinh dưỡng.
• Chức năng nội tiết: Tuyến tụy tiết ra các hormone tham gia vào quá trình điều hòa đường huyết, trong đó quan trọng nhất là insulin và glucagon.

Các hormone này được sản xuất bởi những tế bào đặc biệt nằm trong các đảo Langerhans – một cụm tế bào nhỏ rải rác bên trong tuyến tụy.

Vai trò của insulin trong kiểm soát đường huyết

Insulin là hormon do tế bào beta của tuyến tụy sản xuất, giữ vai trò trung tâm trong việc duy trì nồng độ glucose trong máu ở mức ổn định. Cơ chế hoạt động của insulin bao gồm:

• Giúp vận chuyển glucose từ máu vào tế bào – nơi glucose được chuyển hóa thành năng lượng cung cấp cho hoạt động sống.
• Dự trữ glucose dư thừa dưới dạng glycogen tại gan và cơ để sử dụng khi cơ thể cần năng lượng.
• Giúp ức chế quá trình tân tạo đường, hạn chế gan sản xuất thêm glucose khi đường huyết đã đủ cao.

Khi tuyến tụy không sản xuất đủ insulin hoặc tế bào trong cơ thể kháng insulin, glucose không thể đi vào tế bào mà bị ứ đọng trong máu. Hậu quả là đường huyết tăng cao – tình trạng được gọi là tăng đường huyết.

Tăng đường huyết kéo dài là nguyên nhân chính gây ra các biến chứng nguy hiểm của bệnh tiểu đường, bao gồm tổn thương mạch máu, thần kinh, mắt, thận và tim mạch. Vì vậy, việc bảo vệ chức năng tuyến tụy và duy trì hoạt động ổn định của insulin là chìa khóa giúp kiểm soát đường huyết hiệu quả và phòng ngừa tiểu đường.

Xem thêm:

• Tiểu đường - Căn bệnh đáng báo động trong thời gian gần đây
  
• Tiểu đường type 2: Nguyên nhân, dấu hiệu và các biến chứng
  

Tuyến tụy và bệnh tiểu đường có liên quan tới nhau như thế nào?

Tuyến tụy là cơ quan giữ vai trò quan trọng trong việc điều hòa lượng đường trong máu thông qua việc sản xuất hai hormone chính: insulin và glucagon. Khi hoạt động của tuyến tụy bị rối loạn, sự cân bằng giữa hai hormone này bị phá vỡ, khiến đường huyết tăng cao bất thường – đây chính là đặc điểm điển hình của bệnh tiểu đường (đái tháo đường).

Tuyến tụy ảnh hưởng đến đường huyết như thế nào?

Trong cơ thể khỏe mạnh, tế bào beta của tuyến tụy tiết ra insulin – hormone giúp vận chuyển glucose từ máu vào tế bào để tạo năng lượng. Khi tuyến tụy sản xuất insulin không đủ, hoặc cơ thể mất khả năng đáp ứng với insulin (đề kháng insulin), lượng glucose sẽ tích tụ trong máu, dẫn đến tăng đường huyết.

Tình trạng này kéo dài có thể làm tổn thương mạch máu, thần kinh, thận, mắt và tim – những biến chứng phổ biến của bệnh tiểu đường.

Sự khác biệt giữa tiểu đường tuýp 1 và tuýp 2 liên quan đến tuyến tụy

• Tiểu đường tuýp 1: Là bệnh tự miễn, khi hệ miễn dịch nhầm lẫn và tấn công các tế bào beta trong tuyến tụy. Hậu quả là tuyến tụy không còn khả năng sản xuất insulin, khiến người bệnh phải tiêm insulin suốt đời để kiểm soát đường huyết.
• Tiểu đường tuýp 2: Thường gặp ở người trưởng thành, đặc biệt là người thừa cân, béo phì hoặc ít vận động. Trong trường hợp này, tuyến tụy vẫn sản xuất insulin, nhưng cơ thể không sử dụng insulin hiệu quả, gây nên tình trạng đề kháng insulin. Về lâu dài, tuyến tụy phải hoạt động quá mức và dần suy giảm chức năng tiết insulin.

Ở người mắc tiểu đường, đường huyết có thể tăng hoặc giảm thất thường, phụ thuộc vào chế độ ăn uống, mức độ vận động, việc sử dụng thuốc hạ đường huyết hoặc insulin. Việc duy trì đường huyết ổn định phụ thuộc rất lớn vào khả năng tiết insulin của tuyến tụy và phản ứng của cơ thể với hormone này.

Do đó, bảo vệ tuyến tụy khỏe mạnh thông qua lối sống khoa học – bao gồm chế độ dinh dưỡng hợp lý, tập luyện đều đặn và kiểm soát cân nặng – chính là nền tảng quan trọng để phòng ngừa và kiểm soát hiệu quả bệnh tiểu đường.

Dấu hiệu cảnh báo tuyến tụy đang hoạt động kém 

Cả viêm tụy cấp và viêm tụy mạn tính đều có thể khiến người bệnh gặp phải nhiều dấu hiệu bất thường. Trong đó, đau bụng vùng thượng vị (vùng trên rốn) là triệu chứng phổ biến nhất. Cơn đau có thể lan ra sau lưng, tăng dần sau khi ăn, đặc biệt là khi dùng thức ăn nhiều dầu mỡ.

Tuy nhiên, ở người bị viêm tụy mãn tính, triệu chứng đau đôi khi không rõ rệt hoặc kéo dài âm ỉ, khiến bệnh dễ bị bỏ qua cho đến khi tuyến tụy đã tổn thương nặng.

Dấu hiệu cho thấy tuyến tuỵ đang gặp vấn đề

Ngoài ra, một số dấu hiệu cảnh báo khác cho thấy tuyến tụy đang hoạt động kém bao gồm:

• Sốt hoặc ớn lạnh: biểu hiện phản ứng viêm hoặc nhiễm trùng tại tuyến tụy.
• Buồn nôn, nôn, chướng bụng sau ăn: do enzym tiêu hóa không được tiết ra đầy đủ.
• Tiêu chảy, phân nhạt màu, nổi váng, khó rửa trôi: dấu hiệu cho thấy mỡ không được hấp thu hết do thiếu enzym lipase.
• Giảm cân hoặc sụt cân không rõ nguyên nhân: do cơ thể không hấp thu đủ chất dinh dưỡng.
• Đường huyết dao động thất thường: tuyến tụy tổn thương làm giảm khả năng tiết insulin, dễ dẫn tới tiền đái tháo đường hoặc đái tháo đường type 2.
• Mệt mỏi, uể oải, dễ cáu gắt: do mất năng lượng, rối loạn chuyển hóa.
• Vàng da, vàng mắt: có thể do sỏi mật hoặc viêm tụy gây tắc nghẽn đường mật.
• Khát nước liên tục, đi tiểu nhiều, mất nước: biểu hiện của rối loạn cân bằng đường huyết hoặc biến chứng tiểu đường.
• Chán ăn, đầy hơi, khó tiêu: hệ tiêu hóa bị ảnh hưởng bởi sự thiếu hụt enzym tụy.

Nếu bạn xuất hiện một hoặc nhiều dấu hiệu trên, không nên tự ý dùng thuốc hoặc trì hoãn việc thăm khám. Bởi viêm tụy có thể tiến triển nhanh và gây biến chứng nguy hiểm như hoại tử tụy, nhiễm trùng ổ bụng hoặc tiểu đường mãn tính.

Việc chẩn đoán sớm thường được thực hiện thông qua:

• Xét nghiệm máu: để kiểm tra nồng độ enzyme amylase và lipase – hai chỉ số phản ánh trực tiếp tình trạng tổn thương tuyến tụy.
• Siêu âm, CT scan hoặc MRI ổ bụng: giúp phát hiện viêm, sỏi mật, tắc ống tụy hoặc tổn thương mô tụy.

Khi được phát hiện sớm và điều trị đúng hướng, phần lớn trường hợp viêm tụy có thể phục hồi và ngăn ngừa biến chứng mạn tính.

Cách kiểm soát đường huyết hiệu quả nhờ bảo vệ tuyến tụy 

Tuyến tụy là cơ quan đảm nhận vai trò quan trọng trong việc điều hòa đường huyết thông qua quá trình sản xuất insulin và glucagon. Khi tuyến tụy bị tổn thương hoặc hoạt động kém hiệu quả, cơ thể sẽ khó duy trì mức đường huyết ổn định, làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường type 2 và các rối loạn chuyển hóa khác. Do đó, việc bảo vệ tuyến tụy chính là nền tảng giúp kiểm soát đường huyết hiệu quả và phòng ngừa biến chứng lâu dài.

Xây dựng chế độ ăn uống khoa học

• Ăn nhiều rau xanh, trái cây tươi, đặc biệt là các loại quả mọng giàu chất chống oxy hóa.
• Ưu tiên ngũ cốc nguyên hạt, thực phẩm giàu chất xơ giúp cải thiện tiêu hóa và ổn định đường huyết.
• Hạn chế thực phẩm chứa nhiều đường, đồ chiên rán, mỡ động vật và đồ uống có cồn như rượu, bia.
• Uống đủ nước và có thể bổ sung các loại dầu thực vật lành mạnh (như dầu ô liu, dầu hạt cải) để giảm gánh nặng cho tuyến tụy.

Duy trì chế độ ăn uống lành mạnh để đảm bảo sức khoẻ

Duy trì cân nặng hợp lý và vận động thường xuyên

• Tập thể dục ít nhất 30 phút mỗi ngày, ưu tiên các hoạt động tăng cường độ nhạy insulin như đi bộ, bơi, yoga hoặc đạp xe.
• Giữ tinh thần thoải mái, ngủ đủ giấc từ 7–8 giờ/ngày vì stress làm tăng hormone cortisol, dẫn đến tăng đường huyết và áp lực cho tuyến tụy.

Theo dõi sức khỏe định kỳ và tuân thủ chỉ định điều trị

• Thực hiện xét nghiệm máu, siêu âm ổ bụng hoặc kiểm tra chức năng tụy định kỳ để phát hiện sớm bất thường.
• Dùng thuốc theo đúng hướng dẫn của bác sĩ. Tuyệt đối không tự ý ngưng thuốc hay thay đổi liều lượng khi chưa được tư vấn bởi chuyên khoa nội tiết hoặc tiêu hóa.

Những sai lầm thường gặp khiến tuyến tụy “kiệt sức”

• Ăn uống thất thường, tiêu thụ quá nhiều đường, chất béo bão hòa và rượu bia.
• Lạm dụng thuốc điều trị mà không có chỉ định y khoa, đặc biệt là các thuốc ảnh hưởng đến chuyển hóa đường và lipid.
• Tự ý bỏ thuốc điều trị tiểu đường khi thấy đường huyết ổn định – điều này khiến đường huyết tăng vọt trở lại và gây tổn hại nặng hơn cho tuyến tụy.

Kết luận

Kiểm soát đường huyết không chỉ là chuyện của những con số trên máy đo, mà bắt đầu từ việc hiểu và chăm sóc tuyến tụy đúng cách. Khi tuyến tụy khỏe mạnh, insulin hoạt động ổn định, khả năng kiểm soát đường huyết cũng trở nên dễ dàng hơn. Vì vậy, hãy chủ động duy trì lối sống lành mạnh, ăn uống khoa học, kiểm tra định kỳ và can thiệp sớm khi có dấu hiệu bất thường.