Hội chứng chùm đuôi ngựa: Nguy cơ tàn phế vĩnh viễn nếu trì hoãn điều trị

Hội chứng chùm đuôi ngựa là gì?

Hội chứng chùm đuôi ngựa (Cauda Equina Syndrome – CES) là một tình trạng cấp cứu hiếm gặp trong ngoại thần kinh, xảy ra khi các rễ thần kinh thuộc chùm đuôi ngựa bị chèn ép nghiêm trọng. Tổn thương có thể khởi phát từ từ hoặc xuất hiện đột ngột tùy vào nguyên nhân, nhưng dù tiến triển theo cách nào, đây đều là tình trạng cần được chẩn đoán và xử trí càng sớm càng tốt để ngăn ngừa các di chứng thần kinh khó hồi phục.

Hội chứng đuôi ngựa xảy ra khi bó dây thần kinh ở đầu dưới của tủy sống bị chèn ép, dẫn đến các vấn đề chức năng của bàng quang và ruột xa

Trong cấu trúc giải phẫu, hệ thần kinh trung ương gồm não và tủy sống. Tủy sống chạy dọc theo ống sống và kết thúc ở vị trí gọi là chóp tủy. Từ đây, các rễ thần kinh thắt lưng và cùng tiếp tục đi xuống tạo thành một bó rễ thần kinh dày đặc gọi là chùm đuôi ngựa.

Những rễ thần kinh này đảm nhiệm nhiều chức năng quan trọng, bao gồm:

• Chi phối vận động và cảm giác của hai chân;
• Điều hòa hoạt động của ruột non, ruột già;
• Kiểm soát chức năng bàng quang và một phần vùng đáy chậu.

Khi chùm đuôi ngựa bị chèn ép, các chức năng này lập tức bị ảnh hưởng, dẫn đến rối loạn cảm giác, yếu liệt chi dưới hoặc rối loạn đại tiểu tiện. Chính vì vậy, CES luôn được xem là tình trạng cấp cứu ngoại thần kinh cần can thiệp khẩn, nhằm bảo tồn tối đa chức năng thần kinh cho người bệnh.

Nguyên nhân gây hội chứng chùm đuôi ngựa 

Hội chứng chùm đuôi ngựa thường xuất hiện khi thoát vị đĩa đệm lớn vùng thắt lưng chèn ép mạnh vào các rễ thần kinh ở đoạn cuối tủy sống. Các cơn kéo căng quá mức hoặc chấn thương trực tiếp có thể dẫn đến thoát vị đĩa đệm. Tuy nhiên, theo thời gian, đĩa đệm tự nhiên bị thoái hóa, mất dần độ đàn hồi, trong khi hệ thống dây chằng cố định cột sống cũng suy yếu. Khi quá trình thoái hóa tiến triển, chỉ một tác động nhẹ như cú xoay người, cúi gập hoặc nâng vật sai tư thế cũng có thể khiến đĩa đệm nứt rách và trượt ra ngoài, dẫn đến chèn ép vùng đuôi ngựa.

Ngoài thoát vị đĩa đệm, hội chứng chùm đuôi ngựa còn có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác, bao gồm:

• Các khối u hoặc tổn thương choán chỗ trong ống sống;
• Nhiễm trùng hoặc tình trạng viêm cột sống gây phù nề, chèn ép rễ thần kinh;
• Hẹp ống sống thắt lưng tiến triển;
• Chấn thương cột sống thắt lưng như tai nạn giao thông, té ngã, hoặc vết thương do hỏa khí;
• Dị tật bẩm sinh liên quan đến cấu trúc cột sống hoặc ống sống;
• Dị dạng động tĩnh mạch vùng tủy sống;
• Xuất huyết trong ống sống (dưới nhện, dưới màng cứng hoặc ngoài màng cứng);
• Biến chứng sau phẫu thuật cột sống thắt lưng;
• Tai biến sau gây tê tủy sống. 

Dấu hiệu nhận biết hội chứng chùm đuôi ngựa

Yếu cơ hoặc tê bì ở vùng mông, đùi là một trong những triệu chứng điển hình của người bị hội chứng chùm đuôi ngựa

• Đau thắt lưng dữ dội, kéo dài và đáp ứng kém với thuốc giảm đau thông thường: Triệu chứng này thường liên quan đến thoát vị đĩa đệm lớn, hẹp ống sống hoặc khối u chèn ép vào nhóm dây thần kinh vùng thắt lưng. Cơn đau có xu hướng tăng khi đứng lâu, xoay người, cúi gập và giảm khi nghỉ ngơi hoặc nằm.
• Đau lan theo đường đi của dây thần kinh tọa: Người bệnh có thể đau một bên hoặc cả hai bên chân, với cảm giác đau từ vùng thắt lưng lan xuống mặt sau đùi, cẳng chân và đến các ngón chân tùy thuộc rễ thần kinh bị tổn thương.
• Rối loạn chức năng bàng quang và ruột: Là dấu hiệu đặc trưng và có giá trị cảnh báo cao. Bệnh nhân có thể gặp tình trạng bí tiểu, tiểu khó, tiểu không kiểm soát hoặc bàng quang còn lượng nước tiểu tồn lưu nhiều bất thường dù đã đi tiểu.
• Rối loạn cảm giác vùng “yên ngựa”: Bao gồm tê, ngứa ran, giảm hoặc mất cảm giác ở cơ quan sinh dục ngoài, vùng quanh hậu môn, hậu môn, mặt trong đùi và bẹn. Đây là biểu hiện quan trọng vì cho thấy các dây thần kinh phụ trách cảm giác vùng chậu đang bị chèn ép nghiêm trọng.
• Yếu hoặc liệt cơ chân: Người bệnh có thể gặp tình trạng giảm sức cơ, khó đứng vững, dáng đi thay đổi, kèm theo cảm giác đau hoặc tê lan xuống một hoặc cả hai chân.
• Mất phản xạ chân: Đặc biệt là phản xạ gân gót và gân bánh chè, cho thấy tổn thương thần kinh đã tiến triển.
• Rối loạn chức năng tình dục: Như giảm cảm giác, đau khi quan hệ hoặc rối loạn cương dương ở nam giới.

Hội chứng chùm đuôi ngựa nguy hiểm thế nào?

Hội chứng chùm đuôi ngựa là một tình trạng cấp cứu thần kinh. Nếu không được chẩn đoán và can thiệp sớm, người bệnh có thể đối mặt với nhiều biến chứng nặng nề, ảnh hưởng lâu dài đến khả năng vận động và chất lượng cuộc sống. Các biến chứng thường gặp gồm:

• Đau mạn tính kéo dài do tổn thương rễ thần kinh không hồi phục;
• Yếu hoặc liệt hai chân, kèm theo giảm hoặc mất cảm giác ở vùng mông, mặt trong đùi hoặc chân;
• Rối loạn đại tiểu tiện, người bệnh có thể bí tiểu, tiểu không tự chủ hoặc mất hoàn toàn kiểm soát;
• Rối loạn chức năng sinh dục, bao gồm giảm ham muốn, rối loạn cương dương hoặc khó đạt cực khoái.
• Loét vùng tì đè; 
• Giảm chất lượng cuộc sống và phụ thuộc vào người khác có thể dẫn đến rối loạn tâm thần cho người bệnh.

Hội chứng này cũng có thể xuất hiện sau một số thủ thuật vùng cột sống, đặc biệt là gây tê tủy sống, tuy tỷ lệ thấp nhưng vẫn được ghi nhận trong thực hành lâm sàng.

Chẩn đoán hội chứng chùm đuôi ngựa 

Chẩn đoán hội chứng chùm đuôi ngựa dựa trên việc khai thác tiền sử, thăm khám lâm sàng và thực hiện các phương pháp cận lâm sàng để tìm ra nguyên nhân gây chèn ép rễ thần kinh. Việc chẩn đoán sớm cực kỳ quan trọng vì hội chứng này có thể tiến triển nhanh và gây tổn thương không hồi phục, đặc biệt là liệt hai chân hoặc rối loạn cơ vòng.

Các xét nghiệm cận lâm sàng thường được sử dụng bao gồm:

Hình ảnh chụp X-quang của người bệnh 

• Chụp X-quang hoặc CT Scan cột sống thắt lưng: Nhằm khảo sát cấu trúc xương, phát hiện gãy xương, thoái hóa, gai xương hoặc bất thường giải phẫu.
• Chụp cộng hưởng từ (MRI) vùng thắt lưng – cùng: Phương pháp tối ưu giúp quan sát rõ ràng tủy sống, ống sống, rễ thần kinh và mô mềm xung quanh. MRI có độ nhạy cao trong phát hiện thoát vị đĩa đệm, khối u, viêm nhiễm hay hẹp ống sống.
• Chụp tủy sống (Myelogram): Thực hiện bằng cách tiêm chất cản quang vào khoang dịch não tủy trước khi chụp X-quang. Kỹ thuật này cho thấy sự chèn ép hoặc dịch chuyển của tủy sống và các rễ thần kinh do thoát vị đĩa đệm, u, hẹp ống sống…
• Xét nghiệm máu: Được chỉ định khi nghi ngờ hội chứng chùm đuôi ngựa do nhiễm trùng, viêm, hoặc những bệnh lý toàn thân ảnh hưởng đến cột sống.

Xem thêm:

• Chụp MRI cột sống thắt lưng: Quy trình thực hiện và ưu nhược điểm
  

Các phương pháp điều trị hội chứng chùm đuôi ngựa

Điều trị hội chứng chùm đuôi ngựa bao gồm phối hợp nội khoa và ngoại khoa, tùy theo nguyên nhân gây chèn ép rễ thần kinh và mức độ tổn thương. Mục tiêu là giải áp càng sớm càng tốt, phục hồi chức năng thần kinh và ngăn ngừa biến chứng vĩnh viễn.

Điều trị nội khoa

Điều trị nội khoa được áp dụng trong trường hợp bệnh nhẹ, hoặc để hỗ trợ trước và sau phẫu thuật:

• Corticosteroid liều cao: Giúp giảm phù nề rễ thần kinh, từ đó giảm áp lực chèn ép trong ống sống.
• Kháng sinh: Chỉ định khi nguyên nhân là nhiễm trùng như viêm tủy, áp xe ngoài màng cứng.
• Xạ trị hoặc hóa trị: Áp dụng sau can thiệp phẫu thuật nếu nguyên nhân do khối u ác tính hoặc u chèn ép.
• Các thuốc hỗ trợ khác: Thuốc giảm đau, thuốc giãn cơ, thuốc giảm đau thần kinh (như pregabalin hoặc gabapentin) giúp cải thiện triệu chứng và tăng khả năng vận động.

Điều trị ngoại khoa

Phẫu thuật là phương pháp điều trị quan trọng nhất đối với hội chứng chùm đuôi ngựa do thoát vị đĩa đệm, u hoặc bất kỳ nguyên nhân nào gây chèn ép cấp tính.

• Phẫu thuật giải ép: Giúp loại bỏ tác nhân gây chèn ép rễ thần kinh (thoát vị đĩa đệm, khối u, áp xe…). Mục tiêu là ngăn ngừa liệt hai chân, rối loạn đại – tiểu tiện và suy giảm chức năng sinh dục.
• Thời điểm phẫu thuật: Người bệnh cần được phẫu thuật trong vòng 48 giờ kể từ khi xuất hiện triệu chứng. Can thiệp càng sớm, khả năng hồi phục càng cao; ngược lại, trì hoãn sẽ làm tăng nguy cơ tổn thương thần kinh vĩnh viễn.
• Hỗ trợ sau phẫu thuật: Vật lý trị liệu, phục hồi chức năng, kiểm soát đau và theo dõi bàng quang – ruột góp phần rút ngắn thời gian hồi phục và cải thiện chất lượng sống.

Kết luận 

Hội chứng chùm đuôi ngựa không phải là tình trạng có thể “chờ xem thêm”, bởi mỗi phút trôi qua đều làm tăng khả năng tổn thương thần kinh không thể đảo ngược. Việc nhận diện sớm các dấu hiệu đáng nghi giúp người bệnh có cơ hội được phẫu thuật giải ép kịp thời và tránh nguy cơ tàn phế suốt đời.