Dậy thì muộn: Nguyên nhân, cách điều trị và phòng tránh

Tổng quan về dậy thì muộn

Đầu tiên cần phải nói về dậy thì, đây là giai đoạn chuyển đổi sinh lý từ thiếu niên nhi đồng sang thời kỳ thành niên mà trẻ nào cũng phải trải qua. Khi trẻ bước vào giai đoạn dậy thì đồng nghĩa với việc các cơ quan sinh dục, đặc tính sinh dục thứ phát phát triển, với bé trai khoảng 9-14 tuổi, với bé gái khoảng 8-13 tuổi. 

Các dấu hiệu đánh dấu trẻ dậy thì gồm:

• Bé gái: Lần đầu tiên xuất hiện kinh nguyệt, ngực phát triển, phát triển bộ phận sinh dục ngoài, lông mu, lông nách, tăng chiều cao.
• Bé trai: Tinh hoàn phát triển, dương vật to lên, phát triển lông nách, giọng nói trầm khàn hay còn gọi là vỡ giọng, chiều cao tăng đáng kể.  

Dậy thì là dấu mốc đánh dấu sự trưởng thành mà bất cứ ai đều trải qua

Theo đó, dậy thì muộn là tình trạng tuổi dậy thì của trẻ không bắt đầu vào khoảng thời điểm như thông thường. Chẳng hạn, bé trai 15-16 tuổi hoặc bé gái 13-14 vẫn chưa có dấu hiệu thay đổi cơ thể (dậy thì) được xem là dậy thì chậm. Tình trạng này hiện nay rất phổ biến khiến phụ huynh cảm thấy lo lắng về sự ảnh hưởng đến sự phát triển của cơ thể và sức khỏe sinh sản sau này.  

Nguyên nhân dậy thì muộn

Có nhiều nguyên nhân gây ra tình trạng dậy thì muộn ở trẻ, trong đó, ở bé trai và bé gái các nguyên nhân này có thể khác nhau

Dậy thì muộn ở bé gái  

• Nguyên nhân chủ yếu do di truyền từ bố hoặc mẹ.
• Các yếu tố liên quan đến buồng trứng, cụ thể là, sự rối loạn hoạt động của trục nội tiết dưới đồi, tuyến yên, buồng trứng dẫn tới thiếu hormone tuyến yên, hormone tăng trưởng,... Hoặc ngoài ra còn do bệnh lý suy buồng trứng sớm (bất thường ở bộ nhiễm sắc thể XO hay còn gọi là hội chứng Turner,...  
• Cơ thể giảm khối lượng mỡ, thường gặp ở những bé gái hoạt động nhiều (vận động thể thao, múa ba lê, mắc chứng biếng ăn, các bệnh lý mãn tính). Từ đó, dẫn đến chất béo, khối lượng mỡ trong cơ thể giảm hẳn và kéo theo tình trạng dậy thì muộn.  
• Do thể chất của trẻ, tức là, trẻ có thể trạng dậy thì chậm so với lứa tuổi thông thường.  

Có nhiều nguyên nhân khiến trẻ gặp tình trạng dậy thì muộn

Dậy thì muộn ở trẻ trai 

• Có tới 70% trường hợp dậy thì ở bé trai muộn là do di truyền từ bố mẹ.  
• Thiếu hụt nội tiết (hormone) cũng là nguyên nhân dẫn đến dậy thì chậm, biểu hiện là khi sinh ra dương vật thường nhỏ hơn.  
• Xuất phát từ tinh hoàn: Những bất thường ở tinh hoàn, tiền sử đã từng phẫu thuật tinh hoàn, đã từng điều trị ung thư,... cũng khiến dậy thì ở bé trai muộn hơn.  
• Bé trai mắc bệnh mạn tính như viêm đại tràng, xơ nang, thiếu máu hồng cầu liềm,... dễ dậy thì muộn.  

Triệu chứng của dậy thì muộn

Dậy thì chậm là khi trẻ có các biểu hiện của giai đoạn dậy thì xảy ra muộn hơn so với bình thường, một số dấu hiệu mà cha mẹ cần chú ý như: 

Dậy thì muộn ở bé gái

Giai đoạn dậy thì sẽ bắt đầu khi trục nội tiết sinh sản hoạt động, lúc này tuyến yên sẽ sản xuất hormone LH và FSH, chúng có tác dụng khiến nang noãn ở buồng trứng phát triển và rụng. Sau rụng trứng, nội tiết tố giảm khiến lớp niêm mạc tử cung bong ra và tạo ra kinh nguyệt. 

Trước khi có kinh nguyệt lần đầu, bé gái sẽ có các thay đổi ở cơ thể như phát triển vú, mọc lông nách và lông mu, đây được gọi là tiền dậy thì. Và khi xuất hiện kinh nguyệt lần đầu tiên sẽ được coi là chính thức dậy thì. Quá trình dậy thì ở bé gái thường diễn ra trong khoảng 9- 13 tuổi và hoàn tất giai đoạn này sau 4 năm. 

Bé gái được coi là dậy thì chậm khi sau 14 tuổi mà không xuất hiện dấu hiệu tiền dậy thì nào hoặc sau 16 tuổi chưa có kinh nguyệt lần đầu. 

Dậy thì muộn ở bé trai

Quá trình dậy thì của bé trai sẽ bắt đầu khi tuyến yên sản xuất nhiều 2 hormone LH và FSH. Lúc này, hormone giúp kích thích tinh hoàn phát triển và sản sinh ra hormone nam giới (testosterone). 

Khi bắt đầu dậy thì, trẻ sẽ có sự tăng trưởng vượt trội về chiều cao trong năm đầu tiên. Đồng thời cơ bắp, vai, thay đổi về giọng nói, mọc râu ria mép, lông vùng kín, cơ quan sinh dục phát triển,... Dậy thì ở bé trai sẽ được đánh dấu bởi xuất tinh lần đầu tiên. Thông thường, bé trai sẽ dậy thì trong khoảng 11-14 tuổi. 

Nếu trẻ sau 15 tuổi nhưng không có sự thay đổi nào trên cơ thể, đồng thời tinh hoàn và dương vật không phát triển thì được xác định là dậy thì muộn. 

Khi chưa trẻ không có sự thay đổi trên cơ thể sau tuổi 15 được coi là dậy thì muộn

Các biến chứng của dậy thì muộn

Dậy thì chậm nếu không thăm khám và điều trị kịp thời dễ làm ảnh hưởng nặng nề đến tâm lý của trẻ. Ngoài ra, tùy bé trai, bé gái các biến chứng sẽ khác nhau: 

Đối với bé gái  

Dậy thì ở bé gái muộn sẽ khiến trẻ cảm thấy lo lắng, tự ti khi thấy mình không giống nhiều bạn xung quanh. Từ đó gây ảnh hưởng đến tâm lý của trẻ, thâm chí trẻ tự tìm hiểu và lo lắng đến khả năng sinh sản sau này. Lúc này, cha mẹ nên quan tâm, động viên con để trẻ hiểu và không cảm thấy mặc cảm. 

Đối với bé trai 

Hậu quả của dậy thì ở bé trai muộn dễ nhìn thấy nhất là chiều cao thấp hơn so với bạn cùng trang lứa. Từ đó, khiến trẻ mặc cảm so với các bạn. Một số trường hợp dậy thì chậm ở bé trai còn gây ảnh hưởng tới sự phát triển cơ quan sinh dục, gồm dương vật, tinh hoàn, thậm chí khả năng sinh lý, sinh sản sau này. Cha mẹ nên theo dõi, cho trẻ đi thăm khám ngay để được bác sĩ tư vấn điều trị.  

Đối tượng có nguy cơ bị dậy thì chậm

• Trong nhà có bố hoặc mẹ đã từng bị dậy thì muộn.  
• Trẻ bị rối loạn hoạt động trục nội tiết.  
• Trẻ có các bệnh lý mãn tính.  
• Trẻ thường xuyên hoạt động thể thao quá mức.  
• Bị suy dinh dưỡng do rối loạn hành vi ăn uống, kém hấp thụ.

Chế độ dinh dưỡng có thể ảnh hưởng đến giai đoạn dậy thì ở trẻ

Phương pháp chẩn đoán dậy thì muộn

Để chẩn đoán dậy thì chậm ở trẻ, đầu tiên, bác sĩ cần đánh giá tổng quan tiền sử gia đình (các bệnh lý di truyền liên quan), quá trình chào đời và phát triển của trẻ xem hành vi ăn uống, bệnh lý trẻ có thể mắc phải. 

Tiếp theo là thăm khám lâm sàng gồm khám sức khỏe tổng quát, khám cơ quan sinh dục ngoài, dấu hiệu dậy thì của ngực, hệ thống lông, cơ quan sinh dục ngoài,... của trẻ.  

Xét nghiệm cận lâm sàng tìm căn nguyên thực sự, bao gồm:

• Xét nghiệm máu: Tổng phân tích máu, vi chất, sinh hóa máu chức năng các cơ quan, đánh giá các hormone tăng trưởng, hormone các tuyến như tuyến yên, tuyến giáp.
• Nhiễm sắc thể đồ: Loại trừ các rối loạn về di truyền.
• Chụp X-quang: Đánh giá tuổi xương cho trẻ.
• Siêu âm kiểm tra tử cung và buồng trứng ở bé gái, tinh hoàn ở bé trai.
• Cộng hưởng từ để kiểm tra tuyến yên.  

Biện pháp điều trị dậy thì muộn

Tùy vào nguyên nhân dẫn đến dậy thì chậm ở trẻ mà bác sĩ sẽ tư vấn và chỉ định phương pháp điều trị phù hợp. 

Đối với bé gái

• Do yếu tố thể chất: Trẻ sẽ được bổ sung hormone estrogen trong khoảng 4 - 6 tháng. Mục đích nhằm thúc đẩy quá trình dậy thì được diễn ra sớm hơn. Quá trình này mẹ cần quan tâm và theo dõi con để động viên kịp thời.
• Do lượng mỡ cơ thể giảm: Bác sĩ sẽ tư vấn chế độ dinh dưỡng hợp lý giúp trẻ tăng cân phù hợp với lứa tuổi.  
• Nếu xuất phát từ nguyên nhân suy buồng trứng sớm hoặc thiếu hụt hormone: Bác sĩ kê bổ sung estrogen liều thấp định kỳ 6 tháng. Đa số các trường hợp, bác sĩ sẽ kê bổ sung tiếp hormone progestin sau 12 - 18 tháng và sau vài tháng sẽ dừng progestin 1 - 2 ngày.  

Đối với bé trai

• Do thể chất: Bác sĩ chỉ định tiêm thuốc trong khoảng vài tháng, mục đích kích thích tăng chiều cao, phát triển cơ quan sinh dục.  
• Do trẻ bị thiếu hụt hormone IGD hay dương vật bị tổn thương: Bác sĩ chỉ định bổ sung testosterone với liều phù hợp, tăng theo thời gian. Sau đó trẻ được tiếp tục bổ sung testosterone đến khi trẻ đã trưởng thành.  

Điều trị dậy thì muộn đối với bé trai bằng phương pháp bổ sung hormone cần thiết

Điều trị tâm lý

Dậy thì đánh dấu sự trưởng thành quan trọng đối với trẻ nên dậy thì muộn có thể dẫn đến tâm lý mặc cảm, tự ti so với bạn bè đồng trang lứa. Lúc này, cha mẹ cần quan tâm, chia sẻ với trẻ nhiều hơn, có thể động viên bằng những thế mạnh của trẻ để giúp bé tự tin hơn. 

Ngoài ra, nếu thấy trẻ dậy thì chậm, cha mẹ nên đưa trẻ đến gặp bác sĩ để khám sức khỏe và tâm lý, nên đồng hành với trẻ nếu cần điều trị, tránh làm trẻ cảm thấy hoang mang. 

Phòng ngừa dậy thì muộn

Dậy thì muộn ở trẻ rất khó phòng ngừa nếu thiếu đi sự quan tâm từ bố mẹ. Để phát hiện sớm, điều trị kịp thời, ngăn chặn các hậu quả nặng nề do dậy thì chậm gây ra thì mỗi phụ huynh hãy luôn chú ý đến sự phát triển của con. Nên cho con đi thăm khám sớm nếu cảm thấy bất cứ điều gì không bình thường. 

Cha mẹ nên đồng hành cùng còn trong giai đoạn phát triển này

Dậy thì muộn có thể làm ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất và tinh thần của trẻ. Chính vì vậy, cha mẹ cần quan tâm hơn khi không thấy con có dấu hiệu dậy thì trong khi đang trong độ tuổi phát triển. Cần phát hiện và can thiệp điều trị sớm để tránh được những biến chứng của dậy thì chậm. 

Hy vọng qua bài viết này của Bệnh viện Đa khoa Phương Đông, cha mẹ đã có những thông tin cần thiết về dậy thì muộn. Khi con trong giai đoạn trưởng thành, cha mẹ nên đồng hành cùng con để trẻ có thể phát triển toàn diện nhất.