Trẻ tự kỷ chậm nói: Nguyên nhân và phương pháp dạy giao tiếp

Tổng quan về bệnh tự kỷ

Tự kỷ ở trẻ là một căn bệnh liên quan đến các rối loạn phát triển lan tỏa ở nhiều cấp độ với sự thay đổi cấu trúc thần kinh như thuỳ trán thuỳ thái dương, tiểu não, sinh hoá thần kinh bất thường, thiếu hụt hoạt hoá cấu tạo lưới do bất thường về gen.

Tuy nhiên những nguyên nhân này vẫn đang được nghiên cứu và được đưa ra dưới góc độ là giả thuyết. Bệnh có biểu hiện chung gồm khiếm khuyết về 3 lĩnh vực là kém giao tiếp (gồm biểu hiện trẻ tự kỷ chậm nói), kém tương tác xã hội và hành vi bất thường. Kèm theo đó có thể là rối loạn cảm giác, tăng động hay trí tuệ chậm phát triển.

Tự kỷ ở trẻ nhỏ ảnh hưởng rất lớn đến cuộc đời của con

Bệnh tự kỷ đang dần có tỷ lệ chẩn đoán tăng lên trong những năm gần đây, cứ 100 trẻ lại có 1 trẻ tự kỷ, trong đó 16,8% là tự kỷ điển hình. Tỷ lệ bé trai bị cao gấp 4-6 lần so với bé gái. Bệnh khởi phát sớm từ khi trẻ dưới 3 tuổi với ảnh hưởng kéo dài gần như suốt cuộc đời bởi không có phương pháp nào chữa trị dứt điểm.

Các can thiệp hiện nay được áp dụng với mục tiêu giảm triệu chứng rối loạn và hỗ trợ quá trình phát triển, học tập bằng việc can thiệp trước 2 tuổi để trẻ học được các kỹ năng giao tiếp, xã hội và cách hành vi phù hợp.

Nguyên nhân bệnh tự kỷ ở trẻ em

Trên thực tế, khoa học vẫn chưa tìm ra nguyên nhân chính xác gây nên bệnh tự kỷ ở trẻ nhỏ. Tuy nhiên một số yếu tố sau đây góp phần làm tăng nguy cơ bị bệnh mà cha mẹ nên lưu ý:

• Do di truyền: Do bất thường về hệ gen dẫn đến tổn thương não bộ.
• Do quá trình mang thai mẹ tiếp xúc với các chất độc hại hoặc mắc phải một số bệnh do virus như cúm, sởi hay nhiễm độc thai nghén; hoặc thói quen uống bia rượu, hút thuốc lá, sử dụng ma tuý,... cũng làm tăng nguy cơ bị tự kỷ ở trẻ sau khi sinh ra.
• Mẹ bị tiểu đường thai kỳ có khả năng sinh ra bé bị tự kỷ cao gấp 2 lần so với người không mắc bệnh này.
• Mẹ bầu thường xuyên dùng thuốc an thần hoặc dùng thuốc điều trị bệnh dạ dày, tá tràng cũng có thể là nguyên nhân trẻ tự kỷ chậm nói.
• Tuyến giáp của mẹ bầu bị thiếu hụt tyroxin, nhất là trong giai đoạn tháng thứ 2-3 có thể ảnh hưởng tới quá trình hình thành và phát triển não bộ của thai nhi.
• Trẻ bị một số các bất thường ở não do ngạt oxy não khi sinh, đẻ non dưới 37 tuần, cân nặng khi sinh dưới 2,5kg, vàng da nhân não sơ sinh, chấn thương não khi sinh do can thiệp sản khoa, suy hô hấp nặng dẫn tới thiếu oxy não, chảy máu não, viêm não, viêm màng não, nhiễm độc thuỷ ngân,...

Chưa tìm ra nguyên nhân chính xác dẫn tới việc sinh trẻ bị tự kỷ

Trẻ chậm nói có phải bị tự kỷ?

Trẻ nhỏ trong quá trình lớn lên sẽ học hỏi môi trường xung quanh để hình thành kỹ năng giao tiếp và xây dựng hành vi, tính cách. Thực tế có khoảng 1/4 trẻ bị chậm nói mặc dù sức khỏe về trí não hoàn toàn bình thường, nguyên nhân có thể do trẻ gặp vấn đề về thính giác, lưỡi hay vòm miệng. Tuy nhiên đến khoảng 2 tuổi, trẻ sẽ phát triển tương đương với trẻ khác.

Ở trẻ tự kỷ chậm nói, những hành vi và khả năng học nói của trẻ cũng sẽ có các bất thường đặc trưng. Cụ thể là:

• Trẻ không biết nói bập bẹ, chỉ trỏ ngón tay hay có các cử chỉ giao tiếp khi được 12 tháng.
• Đến khi được 16 tháng, trẻ vẫn chưa nói được từ đơn.
• 24 tháng trẻ chưa nói rõ hoặc chưa nói được câu 2 từ.
• Trẻ không nói theo hướng dẫn, nếu nói lại thì nói những từ vô nghĩa hoặc nhại lại, chỉ nói khi đòi một điều gì đó.
• Không biết đối đáp hội thoại, không biết đặt câu hỏi hoặc hỏi đi hỏi lại một câu hỏi nhiều lần, ngôn ngữ thụ động.
• Giọng nói lơ lớ, nói nhanh, nói rất to hoặc ríu lời, không có diễn cảm.

Trẻ chậm nói chưa hẳn đã bị tự kỷ nhưng trẻ tự kỷ sẽ gặp khó khăn trong giao tiếp

Xem thêm: Trẻ bao nhiêu tháng thì biết nói? Cách dạy bé tập nói

Ngoài chậm nói, trong quá trình lớn lên của trẻ tự kỷ cũng có nhiều bất thường khác về các kỹ năng tương tác xã hội như:

• Ít cử chỉ giao tiếp, ít giao tiếp bằng mắt.
• Không làm theo hướng dẫn, chỉ thích làm theo ý của mình.
• Chỉ thích chơi một mình, không để ý đến người xung quanh mà chỉ gắn bó với đồ vật hơn, thậm chí đến nơi xa lạ vẫn không quan tâm, ngược lại có những trẻ rất sợ người lạ, nơi lạ.
• Trẻ không biết chơi các trò chơi có luật hay có tính tưởng tượng.
• Ngoài ra, trẻ còn có các hành vi khác lạ như lắc lư người, đi kiễng gót, chạy vòng quanh, ngắm nhìn tay, nhìn nghiêng, nhảy chân sáo, quay tròn người,... Hay ngồi đúng một chỗ, đi đúng một đường, chỉ ngủ đúng vị trí, thích mặc đúng một bộ đồ hay làm việc gì đó theo duy nhất một trình tự một cách rập khuôn.
• Sở thích cũng mang tính cá nhân và thu hẹp như xem tivi, điện thoại nhiều giờ, ngắm nhìn đồ vật yêu thích, quay bánh xe,...
• Không biết cách kiềm chế cảm xúc, không phản ứng với nguy hiểm, khóc lóc ăn vạ vật vã khi không được làm điều mình thích.
• Một số trẻ bị rối loạn cảm giác như sợ ánh sáng và chui vào một góc, khóc thét khi nghe tiếng động lớn, sợ mùi vị, sợ gội đầu cắt tóc, rất thính tai và bị thu hút bởi âm thanh quảng cáo, thích đồ vật hoặc ném đồ có tiếng động, nhìn chăm chú vật phát sáng hoặc chuyển động,...
• Một số trẻ khác lại có khả năng bấm trò chơi giỏi, đọc số rất sớm, thuộc nhiều bài hát, nhớ các loại ô tô, số điện thoại, nhớ vị trí, làm toán cộng nhẩm nhanh, bắt chước động tác giỏi,... nên nhiều phụ huynh và giáo viên nhầm lẫn là trẻ thông minh vượt trội.
• Ở trẻ lớn biểu hiện ít hòa nhập, khó khăn khi giao tiếp, học tập các môn xã hội, một số trẻ tăng động, số trẻ khác thì thu mình.

Phương pháp dạy trẻ tự kỷ chậm nói hiệu quả nhất

Để cải thiện khả năng giao tiếp cũng như giáo dục trẻ tự kỷ sớm hòa nhập với xã hội, cha mẹ chính là những người đóng góp rất quan trọng và không thể thay thế. Trở thành người đồng hành và hướng dẫn trẻ tự kỷ chậm nói bằng những cách sau đây:

Khuyến khích trẻ giao tiếp

Cha mẹ cần tạo điều kiện và cơ hội để trẻ có thể giao tiếp, ngay cả khi trẻ không nói. Chẳng hạn khi trẻ muốn một điều gì đó, bạn không nên đáp ứng ngay mà hãy đặt câu hỏi cho con, đợi trẻ vài giây và nhìn vào mắt của con để con hiểu là con cần phải trả lời. Tuy trẻ sẽ không biết cách trả lời và im lặng nhưng sẽ dần hình thành khả năng đối đáp khi được hỏi.

Với những âm thanh và cử chỉ của trẻ tự kỷ chậm nói, cha mẹ cần theo dõi và phản hồi để con hiểu cần có sự giao tiếp. Ngoài ra, bạn hãy dùng những từ ngữ đơn giản và dễ hiểu để trẻ bắt chước, nên giao tiếp với con mỗi ngày để tăng khả năng phản xạ với ngôn ngữ.

Hãy khuyến khích và tạo điều kiện để trẻ có thể nói 

Cách dạy trẻ tự kỷ chậm nói: tập trung vào cử chỉ

Sự phát triển của ngôn ngữ được dựa trên nền tảng chính là cử chỉ và giao tiếp bằng ánh mắt. Do đó khi dạy con bị tự kỷ nói chuyện, cha mẹ hãy thực hiện cách giao tiếp bằng cử chỉ và khuyến khích trẻ làm theo, ví dụ nói “có” sẽ gật đầu và “không” sẽ lắc đầu. Nên ngồi đối diện con và giao tiếp thông qua ánh mắt để trẻ nhìn được hành động của bạn và lắng nghe lời bạn nói.

Bắt chước hành động của con

Để kích thích trẻ tự kỷ chậm nói tương tác nhiều hơn và dễ bắt chước, người thân hãy bắt chước âm thanh và hành động của trẻ. Tuy nhiên cần lưu ý là chỉ nói và hành động lại những từ ngữ và hành vi đúng, tích cực, không thực hiện lại điều sai. Nếu trẻ làm sai hoặc nói sai, bạn hãy nhắc lại từ ngữ đúng hay hành động đúng để trẻ bắt chước lại.

Dạy trẻ tự kỷ chậm nói bằng cách nói về những thứ trẻ quan tâm

Trẻ tự kỷ cũng có những sở thích và sự quan tâm đối với một điều gì đó cụ thể. Do đó cha mẹ hãy tận dụng đặc điểm này, tập trung vào điều trẻ thích và tăng cường giao tiếp, hỏi chuyện con về chủ đề đó để trẻ bắt âm. Ban đầu có thể trẻ sẽ thờ ơ và không quan tâm đến những điều bạn nói nhưng hãy kiên trì dành thời gian trò chuyện cùng con để trẻ có thể cảm nhận được tình cảm và sự quan tâm của cha mẹ.

Nói chuyện về những chủ đề mà trẻ quan tâm để tăng hứng thú

Cho trẻ chơi các món đồ chơi theo ứng dụng

Mỗi một món đồ chơi sẽ phù hợp với từng giai đoạn phát triển của trẻ cũng như phù hợp với kỹ năng mà trẻ học được. Cha mẹ hãy sử dụng các món đồ chơi đúng theo mục đích của chúng để trẻ chơi thành thạo và hình thành được các phản xạ vận động linh hoạt. Sau đó, bạn hãy cho trẻ chơi các món đồ chơi khác nhau để giúp giai đoạn chơi của trẻ chuyển sang mức cao hơn. Trong quá trình chơi, hãy hỏi trẻ những câu hỏi liên quan đến đồ chơi, giải thích cũng như vui đùa cùng bé để tăng sự gắn kết.

Đọc truyện cho con nghe

Trẻ tự kỷ chậm nói có thể không thể hiểu được những câu có cấu trúc dài và nghĩa bóng của hình ảnh, sự việc trong truyện. Tuy nhiên việc đọc truyền và diễn tả lại bằng cử chỉ sẽ giúp trẻ có thể học tập. Cha mẹ cũng nên lựa chọn các loại sách truyện có hình ảnh được thiết kế minh hoạ giúp trẻ có thể chạm vào, dạy con chỉ vào tranh và gọi tên các đồ vật có trong truyện tranh. Ngoài ra các bộ truyện kèm âm thanh như khi chạm vào sẽ phát ra tiếng nói gọi tên các đồ vật cũng sẽ hỗ trợ rất tốt cho quá trình học nói của trẻ tự kỷ.

Kiên trì với trẻ

Trẻ tự kỷ rất ghét việc giao tiếp và tương tác với mọi người xung quanh, đặc biệt là người lạ. Kể cả với người thân, khi bạn hỏi trẻ điều gì đó, trẻ cũng không đáp lại ngay mà sẽ suy nghĩ liệu có nên đáp lại hay không. Do đó để dạy trẻ tự kỷ chậm nói, việc kiên trì là vô cùng quan trọng. Bạn hãy nhìn vào mắt trẻ và chờ đợi câu trả lời của con, theo dõi phản ứng của con để kịp thời hỗ trợ cho bé trả lời, bé sẽ hiểu được sức mạnh của việc giao tiếp.

Hãy luôn kiên trì với trẻ tự kỷ để trẻ thấu hiểu được tình cảm

Đơn giản hóa từ ngữ

Khi nói với trẻ tự kỷ, bạn hãy ưu tiên sử dụng những từ ngữ đơn giản nhất có thể, nhất là từ đơn. Sau một thời gian mới giao tiếp và dạy con cụm từ ngắn gồm 3 chữ trở lên.

Trẻ tự kỷ chậm nói rất khó để phát hiện trong những năm đầu đời, tuy nhiên không phải là không có các biểu hiện khác. Do đó cha mẹ hãy luôn theo dõi và quan sát con, nếu có dấu hiệu nghi ngờ nào, hãy đưa trẻ đến bác sĩ để khám và kịp thời có các phương pháp để nuôi dạy trẻ đặc biệt, tạo điều kiện để con lớn lên như các bạn.